Oýun­jak­la­ryň ta­ry­hy örän ga­dy­my bo­lup, ar­heo­lo­gik ga­zuw-ag­ta­ryş iş­le­ri­niň ne­ti­je­sin­de, il­kin­ji oýun­jak­la­ryň mi­la­dy­dan ozal V asy­ra de­giş­li­di­gi anyk­lan­dy. Bel­ki has ir­ki dö­wür­ler­de hem oýun­jak­lar ýa­sa­lan­dyr. To­ýun­dan ýa-da agaç­dan ýa­sa­lan top­ja­gaz­lar we ara­ba­lar oýun­jak­la­ryň il­kin­ji nus­ga­la­ry ha­sap­lan­ýar. Şon­dan bä­ri ça­ga­la­ryň wag­ty­ny gy­zyk­ly ge­çir­mek­le­ri, ukyp­la­ry­ny kä­mil­leş­dir­mek­le­ri, ugur­ta­py­jy­ly­gy­ny art­dyr­mak­la­ry üçin oýun­jak­la­ryň ýüz­ler­çe gör­nü­şi oý­la­nyp ta­pyl­dy. Ge­çi­ri­len bar­lag­lar her ça­ga­nyň öz ýa­şy­na gö­rä, oýun we oýun­jak oý­na­ma­gy­nyň fi­zi­ki hem-de ru­hy taý­dan kä­mil­leş­me­gi­ne ýar­dam ed­ýän­di­gi­ni ýü­ze çy­kar­dy. Kä­bir oý­na­waç­lar di­ňe ça­ga­la­ra däl, eý­sem, uly adam­la­ra hem ni­ýet­le­nen bo­lup, uzak ýyl­la­ryň ge­çen­di­gi­ne ga­ra­maz­dan şeý­le oý­na­waç­la­ra is­leg art­ýar. My­sal üçin, Ru­bi­giň kub­ja­ga­zy şeý­le oý­na­waç­la­ryň bi­ri ha­sap­lan­ýar. Ru­bi­giň kub­ja­ga­zy ýa­ly meş­hur bol­ma­sa-da, köp ýyl­dan bä­ri äh­mi­ýe­ti­ni ýi­tir­män gel­ýän oý­na­waç bar. Ol Nýu­to­nyň «sal­lan­ça­gy­» diý­lip at­lan­dy­ry­lýar. Bu oý­na­waç iş otag­la­ryn­da sto­luň üs­tün­de be­zeg mak­sa­dy bi­len go­ýul­ýan­dy­gy­na ga­ra­maz­dan, fi­zi­ka­nyň ka­nun­la­ry­na has aý­dyň dü­şün­mä­ge ýar­dam ed­ýär. Bu oý­na­wa­ja Nýu­to­nyň «sal­lan­ça­gy» di­ýil­ýän hem bol­sa, ony bel­li fi­zik Isaak Nýu­ton oý­lap tap­ma­ýar. Hat­da, bu en­jam Nýu­to­nyň ýa­şap ge­çen wag­tyn­dan has giç peý­da bol­ýar. Ki­miň oý­lap ta­pan­dy­gy nä­mä­lim bo­lan bu oý­na­wa­ja 1967-nji ýyl­da iň­lis te­le­ýaý­lym wä­şi­si Saý­mon Prebbl şeý­le ady ber­ýär. Bu ady köp­çü­lik ka­bul eden­soň, bü­tin dün­ýä­de şeý­le at bi­len meş­hur­lyk ga­zan­ýar.
Oýun­jak bi­ri-bi­ri­ne de­gip du­ran 5 sa­ny me­tal top­ja­ga­zyň iki ta­ra­pyn­dan ýüp­den asy­lyp go­ýul­ma­gyn­dan yba­rat. Bi­rin­ji top­ja­gaz ýo­ka­ry gal­dy­ry­lyp, öz ag­ra­my­na aşak goý­be­ri­len­de, ha­ta­ryň beý­le­ki gy­ra­syn­da­ky top ýo­ka­ry gal­ýar. Ara­lyk­da­ky 3 top he­re­ket­siz dur­ýar. Iki gap­dal­da­ky top­lar bol­sa, azal­ýan tiz­lik­de ge­zek­li-ge­ze­gi­ne ga­lyp-düş­ýär we bir­nä­çe wagt­dan soň dur­ýar.

Nä­dip he­re­ket ed­ýär?
Bu he­re­ke­tiň fi­zi­ka­nyň ka­nun­la­ry­na gö­rä dü­şün­di­ri­li­şi şeý­le­räk: bi­rin­ji top ýo­ka­ry gal­dy­ry­lan­da, on­da po­ten­si­al ener­gi­ýa eme­le gel­ýär. Top goý­be­ri­len wag­ty top­da­ky po­ten­si­al ener­gi­ýa ki­ne­tik ener­gi­ýa öw­rü­lip baş­la­ýar. Top aşak­lap, gap­da­lyn­da­ky to­pa de­ge­nin­de bol­sa, po­ten­si­al ener­gi­ýa nol de­re­jä ýet­ýär, ki­ne­tik ener­gi­ýa iň ýo­ka­ry de­re­jä çyk­ýar. Goý­be­ri­len top ýa­nyn­da­ky to­pa deg­mez­den ozal fi­zi­ka­da «P» ny­şa­ny bi­len gör­ke­zil­ýän im­pul­sa eýe bol­ýar. Im­puls ji­si­miň mas­sa­sy­nyň we tiz­li­gi­niň kö­pel­dil­me­gi bi­len alyn­ýan we wek­to­ry bo­lan ba­ha­dyr. Ça­kyş­ýan iki ji­si­miň ara­syn­da im­pul­syň ge­çi­ri­li­şi bol­ýar. Eger çak­nyş­ma bu oý­na­wa­jyň top­ja­gaz­la­ry ýa­ly, ýag­ny he­re­ket ed­ýän bir ji­sim he­re­ket­siz du­ran ji­si­miň mer­ke­zi­ne ba­ryp ur­sa, im­puls tu­tuş­ly­gy­na beý­le­ki ji­si­me geç­ýär. Şeý­le­lik­de, im­pul­sy­ny ýi­ti­ren ji­sim dur­ýar. Bu oý­na­waç­da gap­dal­da­ky top her ge­zek gap­da­lyn­da­ky to­pa de­ge­nin­de onuň im­pul­sy he­re­ket­siz du­ran top­la­ryň äh­li­si­niň için­den gap­da­lyn­da­ky to­pa geç­ýär. Beý­le­ki gap­dal­da­ky to­pa ýe­ten­de bol­sa, ol top­da ýo­ka­ry gö­te­ri­lip, gaý­ta­dan po­ten­si­al ener­gi­ýa ga­zan­ýar. Soň­ra bol­sa, Ýe­riň dar­tyş güý­jü­niň tä­si­ri bi­len aşak­ly­gy­na gaýd­ýar. Bu he­re­ket bir­nä­çe se­kunt do­wam ed­ýär.

Ha­çan dur­ýar?
Ýo­kar­da he­re­ket üz­nük­siz do­wam et­me­ýär. Ola­ryň dur­ma­gy­na ho­wa­da­ky we bi­ri-bir­le­ri­ne de­gen­le­rin­dä­ki sür­tül­me tä­sir ed­ýär. Top­ja­gaz­lar bi­ri-bir­le­ri­ne de­gen­le­rin­de sür­tül­mä­niň ne­ti­je­sin­de ýy­ly­lyk dö­re­ýär. Ýag­ny top­ja­gaz­la­ryň üs­tün­dä­ki ener­gi­ýa­nyň bir bö­le­gi ýy­ly­lyk se­bäp­li ýit­ýär. Ne­ti­je­de, olar he­re­ket­le­ri­ni ha­ýal­la­dyp, dur­ma­ly bol­ýar.

Gyzykly bolup bilerЕЩЕ ОТ АВТОРА