«Gu­ry ýer kro­ko­di­li»

Ýer ýü­zün­de jan­ly-jan­dar­la­ryň müň­ler­çe gör­nü­şi bo­lup, ýa­şa­ýyş şer­ti, daş­ky ala­mat­la­ry hem-de ýaý­ra­ýyş ge­ri­mi bi­len bi­ri-bi­rin­den ta­pa­wut­lan­ýarlar. Dün­ýä­niň iň köp ada­ly ýurt­la­ry­nyň bi­ri ha­sap­lan­ýan In­do­ne­zi­ýa­da jan­dar­la­ryň we ösüm­lik­le­riň ýüz­ler­çe gör­nü­şi bo­lup, ola­ryň kö­pü­si en­de­mik­dir. Şeý­le jan­dar­la­ryň bi­ri hem In­do­ne­zi­ýa­nyň Ko­mo­do, Rin­ça, Flo­res hem-de Gi­li-Mo­tang ada­la­ryn­da ýa­şa­ýan, dün­ýä­niň iň uly süý­re­ni­ji­si ha­sap­lan­ýan Ko­mo­do až­dar­ha­sy­dyr. Mu­ňa baş­ga­ça «gu­ry ýer kro­ko­di­li» hem di­ýil­ýär.

Ýa­şa­ýyş öz­bo­luş­ly­ly­gy

Gö­re­niň­de en­da­my­ňy ti­ke­nek­led­ýän bu süý­re­ni­ji­niň uzyn­ly­gy 3 met­re, ag­ra­my 130 ki­log­ra­ma çen­li bo­lup bil­ýär. Ko­mo­do až­dar­ha­sy­na düz­lük­ler­de, sa­wan­na­lar­da we pes be­lent­lik­dä­ki tro­pik to­kaý­lar­da duş gel­mek bol­ýar. Olar ýe­ke­le­ýin ýa­şa­ýar­lar, ýe­ke­lik­de aw ed­ýär­ler we di­ňe ýy­lyň bel­li bir döw­rün­de ýyg­nan­ýar­lar. Bu möw­süm maý aýyn­dan aw­gust aýy ara­ly­gyn­da bo­lup geç­ýär. Ki­çi­jik až­dar­ha­nyň ula­lyp ýe­tiş­me­gi üçin 8-9 ýyl ge­rek bo­lup, öm­ri 30 ýyl tö­we­re­gi­dir.
Ulu­ly­gy­na ga­ra­maz­dan bu süý­re­ni­ji­ler be­de­ni­niň çe­ýe gur­lu­şy bi­len ta­pa­wut­lan­ýar­lar. Ola­ryň he­re­ke­ti­niň tiz­li­gi sa­gat­da 20 ki­lo­met­re ýe­tip bil­ýär. Ýo­ka­ry tiz­lik­de he­re­ket et­me­gi­niň se­bä­bi hem di­li­niň aşa­gyn­da öý­ke­ni­ne kis­lo­rod ber­ýän ýö­ri­te na­so­sy­nyň bol­ma­gy­dyr. Bu ýag­daý ola­ryň ae­rob kuw­wa­ty­ny we çy­dam­ly­ly­gy­ny ýo­kar­lan­dyr­ýar. Olar be­ýik­de du­ran iý­mi­ti­ni al­mak üçin yz­ky aýak­la­ry­na di­ke­lip, guý­ru­gy­ny di­reg hök­mün­de ula­nyp, hat­da bö­küp hem bil­ýär­ler. Bu ýag­da­ýa köp­lenç ani­ma­si­ýa eser­le­rin­de duş gel­mek bol­ýar.
Ko­mo­do až­dar­ha­la­ry­nyň uzyn, eg­ri we ýi­ti dyr­nak­la­ry bo­lup, pen­je­le­ri bi­len 1 metr­den 5 met­re çen­li uzyn­lyk­da­ky ga­çy­ba­tal­ga­la­ry ga­zyp bil­ýär­ler. Olar agaç­la­ryň kö­wek­le­ri­ni hem ga­çy­ba­tal­ga hök­mün­de ulan­ýar­lar.
Da­şyn­dan gö­räý­mä­ge el­henç se­si bar ýa­ly gö­rün­se-de, uzak­dan eşi­dil­me­ýän gy­ky­ly­ga meň­zeş se­si bo­lan bu jan­dar­lar mu­ny howp aba­nan­da ýa-da ga­har­la­nan­da da­şy­na çy­kar­ýar­lar.
Ko­mo­do až­dar­ha­sy ýy­lyň ys­sy möw­sü­min­de ke­na­ry suw bi­len ör­tü­len jeň­ňel­le­re göç­ýär. Köp­lenç, ke­na­ra aw göz­le­mek üçin çyk­ýan, ýüz­mä­ge ukyp­ly bo­lan bu süý­re­ni­ji­ler ep-es­li suw­dan ge­çip, goň­şy ada­la­ra hem bar­ýar­lar. Ola­ryň uzyn gaý­çy­guý­ruk di­li bar. Ys al­şy ösen de­re­je­de­ bo­lup, iý­mi­tiň ysy­ny 4-5,5 ki­lo­metr uzak­lyk­dan du­ýup bil­ýär­ler. Ulu­ly­gy­na we ýa­şy­na bag­ly­lyk­da dür­li gör­nüş­li iý­mit­ler: mör-mö­jek­ler, ýy­lan­lar, guş­lar, ba­lyk­lar, suw pyş­ba­ga­sy, gem­ri­ji­ler, meý­da­na goý­be­ri­len öý haý­wan­la­ry bi­len iý­mit­len­ýär­ler.

Adam üçin howp­ly däl

Da­şyn­dan howp­ly gö­rün­ýän­di­gi­ne ga­ra­maz­dan, ada­ma zy­ýan­syz ha­sap­lan­ýan ko­mo­do až­dar­ha­sy­ny il­kin­ji ge­zek gün­ba­tar­ly alym­lar 1910-njy ýyl­da gö­rüp­dir­ler. Ýew­ro­pa ge­ti­ri­len il­kin­ji iki sa­ny Ko­mo­do až­dar­ha­sy 1927-nji ýyl­da Lon­don haý­wa­nat ba­gyn­da gör­ke­zil­ýär. Şon­dan soň olar ta­na­lyp baş­lan­ýar. Hä­zir­ki wagt­da sa­ny­nyň azal­ýan­dy­gy se­bäp­li, Te­bi­ga­ty we te­bi­gy baý­lyk­la­ry go­ra­mak bo­ýun­ça hal­ka­ra bi­le­le­şik (IUCN) ta­ra­pyn­dan go­ral­ýan bu jan­dar­la­ryň ýa­şa­ýan ada­la­ry­na ýö­ri­te ge­ze­lenç­ler gu­ral­ýar.