«Awa­za» mil­li sy­ýa­hat­çy­lyk zo­la­gyn­da Deň­ze çy­kal­ga­sy bol­ma­dyk ösüp bar­ýan döwletleriň ulag mi­nistr­le­ri­niň hal­ka­ra mas­la­ha­ty dur­nuk­ly ösüş üçin ulag ul­ga­my­ny ma­li­ýe­leş­dir­mek, bu ugur­da gel­jek üçin anyk çel­gi­le­ri kes­git­le­mek bo­ýun­ça öz­bo­luş­ly pi­kir alyş­ma meý­dan­ça­sy­na öw­rül­di. Biz hem deň­ze çy­kal­ga­sy bol­ma­dyk ösüp bar­ýan ýurt­lar ba­ra­da­ky gys­ga­jyk mag­lu­mat­la­ry si­ze ýe­tir­me­gi ma­kul bil­dik.

Dür­li ge­og­ra­fi­k aýratynlyklaryň ýur­duň yk­dy­sa­dy ösü­şi­ne tä­si­ri ba­ra­da şot­land yk­dy­sa­dy­ýet­çi­si Adam Smi­tiň «Mil­let­le­riň baý­ly­gy» at­ly meş­hur ese­rin­de be­ýan edi­lip­dir. Alym haý­sy­dyr bir döw­le­tiň üs­tün­lik ga­zan­ma­gy we aba­dan­çy­ly­gy üçin iň mö­hüm şert hök­mün­de deň­ze çy­kal­gasynyň bolmalydygyny bel­läp geç­ýär.
El­bet­de, 1776-njy ýyl­dan (Smi­tiň ki­ta­by çy­kan­dan) bä­ri dün­ýä­de köp zat üýt­ge­di. Ulag­ ulgamynda uly ösüş­ler ga­za­nyl­dy, de­mir ýol­la­ry we tur­ba­ge­çi­ri­ji­ler peý­da bol­dy. Şeýle-de bolsa, çig ma­lyň we ha­ryt­la­ryň um­ma­nyň üs­tün­den da­şal­ma­gy dün­ýä söw­da­syn­da he­ni­zem aý­ra­tyn äh­mi­ýe­te eýe­dir. Şo­nuň üçin deň­ze çy­kal­ga­sy bo­lan ýurt­la­r dün­ýä ba­za­ry­na gös-gö­ni ara­la­şyp bil­ýär­ler. Bu ugur­da deň­ze çy­kal­ga­sy bol­ma­dyk döw­let­ler bir­nä­çe yk­dy­sa­dy we ulag me­se­le­le­ri bi­len ýüz­be-ýüz bol­ýar­lar.

Hä­zir­ki wag­tda dün­ýä­niň 43 ýur­dy deňze çykalgasy bolmadyk döw­let­ler­dir. Deňze çykalgasy bolmadyk ýurtlar, esasan, üç yk­ly­mda – Af­ri­kada, Ýew­ra­zi­ýada we Gü­nor­ta Ame­ri­kada ýerleşýär. De­mir­ga­zyk Ame­ri­ka­da deňze çy­kal­ga­sy bol­ma­dyk döw­le­t ýok. Deň­ze çy­kal­ga­sy bol­ma­dyk ýurt­la­ryň kö­pü­si Af­ri­ka­da (16) we Ýew­ro­pa­da (14). Awst­ra­li­ýa yk­ly­my­nyň çäk­le­ri bol­sa tu­tuş­ly­gy­na şol bir ýur­dy eme­le ge­tir­ýär.
Tä­ji­gis­tan, Öz­be­gis­tan we Gyr­gy­zys­tan ýa­ly döw­let­ler Ýew­ra­zi­ýa­nyň suw­suz se­bi­tin­de ýer­leş­ýär­ler. Dünýäde deň­ze çy­kal­ga­sy bol­ma­dyk ýurt­la­ryň ara­syn­da tut­ýan meý­da­ny bo­ýun­ça iň ulu­sy Ga­za­gys­tan, ilat sa­ny bo­ýun­ça Efio­pi­ýa hasaplanýar. Bu Af­ri­ka ýur­dun­da 90 mil­li­on­dan gow­rak adam ýa­şa­ýar. Şeý­le­lik bi­len, Lih­tenş­teýn we Öz­be­gis­tan äh­li ta­rap­dan deňze çy­kal­ga­sy bol­ma­dyk döw­let­ler bi­len gur­şa­lan­dyr.
Ýew­ro­pa­nyň çä­gin­de hem şeý­le 14 döw­let bar. Şeý­le­lik bi­len, Ýew­ro­pa­nyň deň­ze çy­kal­ga­sy bol­ma­dyk ýurt­la­ry­nyň ara­syn­da: Ki­çi döw­let­ler (An­dor­ra, Wa­ti­kan, Lýuk­sem­burg, Lih­tenş­teýn we San Ma­ri­no), Mer­ke­zi-Gün­do­gar Ýew­ro­pa ýurt­la­ry (Awst­ri­ýa, Çe­hi­ýa, Slo­wa­ki­ýa, Şweý­sa­ri­ýa, Weng­ri­ýa), Bal­kan döw­let­le­ri (Ser­bi­ýa we De­mir­ga­zyk Ma­ke­do­ni­ýa) hem-de Be­la­rus we Mol­do­wa bar.
Ýew­ro­pa­da deň­ze çy­kal­ga­sy bol­ma­dyk döw­le­tiň nus­ga­wy my­sa­ly Mol­do­wa Res­pub­li­ka­sy­dyr. Bu ýurt iki goň­şy döw­le­tiň ara­syn­da ýer­leş­ýär. Ru­my­ni­ýa (gün­ba­tar­dan) bi­len Uk­rai­na­nyň (de­mir­ga­zyk­dan we gün­do­gar­dan) ara­syn­da ýer­leş­ýän bu ýurt Ga­ra deň­zi­ň kenaryndan ba­ry-ýo­gy kyrk ki­lo­metr­den gow­rak uzak­lyk­da ýer­leş­ýär.

Deň­ze çy­kal­ga­sy bol­ma­dyk ýurt­la­ryň me­se­le­le­ri
Deň­ze çy­kal­ga­sy bol­ma­dyk ýurt­la­ryň ýüz­be-ýüz bol­ýan esa­sy me­se­le­si, ha­ryt­la­ry­ny dün­ýä ba­zar­la­ry­na ýe­tir­mek bi­len bag­la­ny­şyk­ly ýü­ze çyk­ýan kyn­çy­lyk­dyr. Bü­tin­dün­ýä ban­ky­nyň mag­lu­mat­la­ry­na gö­rä, şeý­le ýurt­dan ýük da­şa­mak üçin çyk­da­jy­lar, ke­nar­ýa­ka döw­let­ler­den ýük da­şa­mak­dan iki es­se köp­dür. Şeý­le-de, ulag çyk­da­jy­la­ry köplenç sarp edi­jiler üçin ha­ryt­la­ryň ba­ha­syn­da we bäs­deş­li­ge ukyp­ly­ly­gyn­da öz be­ýa­ny­ny tap­ýar.
BMG-niň De­ňiz ka­nu­ny ba­ra­da­ky Kon­wen­si­ýa­sy­nyň onun­jy bö­lü­mi is­len­dik ýur­duň deň­ze çyk­ma­gy­ny ke­pil­len­dir­ýär. Eý­sem, ol nä­hi­li ber­jaý edil­ýär? Üs­ta­şyr gat­na­wy­na rug­sat ber­ýän ýö­ri­te döw­le­ta­ra şert­na­ma­la­ry bag­laş­mak bi­len. Şol se­bäp­li, my­sal üçin, Pol­şa­nyň Şe­sin por­tun­da ýe­ke­je-de de­ňiz­ýa­ka şä­he­ri bol­ma­dyk Çe­hi­ýa­nyň baý­da­gy pa­syr­da­ýan gä­mi­ni gö­rüp bi­ler­si­ňiz. Şol bir wag­tyň özün­de, de­ňiz­dä­ki äh­li içer­ki yk­ly­myň gä­mi­le­ri beý­le­ki gä­mi­ler bi­len deň hu­kuk­la­ra eýe­dir.

Ta­ry­hy wa­ka­lar
Hä­zir­ki za­man şert­le­rin­de dur­nuk­ly ösü­şi üp­jün et­mek­de gu­ry­ýer we suw ýol­la­ry­nyň ut­ga­şyk­ly ula­nyl­ma­gy uly äh­mi­ýe­te eýe­dir. Bu, aý­ra­tyn hem, deň­ze çy­kal­ga­sy bol­ma­dyk we ki­çi ada­lar­da ýer­leş­ýän ösüp bar­ýan döw­let­le­riň çäk­le­ri­ne de­giş­li­dir. Şu­nuň bi­len bag­ly me­se­le­le­ri çöz­mek­de hal­ka­ra hyz­mat­daş­ly­gy alyp bar­mak üçin BMG-niň Baş As­samb­le­ýa­sy­nyň 2001-nji ýyl­da­ky ýö­ri­te Ka­rar­na­ma­sy bi­len dö­re­di­len ýö­ri­te­leş­di­ri­len eda­ra­sy he­re­ket ed­ýär, ol la­tyn elip­bi­ýin­de gys­gal­dy­lyp, UN-OHRLLS diý­lip at­lan­dy­ryl­ýar we oňa BMG-niň Ýo­ka­ry we­ki­li ýol­baş­çy­lyk ed­ýär.
2003-nji ýyl­da Ga­za­gys­tan Res­pub­li­ka­syn­da ge­çi­ri­len deň­ze çy­kal­ga­sy bol­ma­dyk ösüp bar­ýan ýurt­la­ryň we üs­ta­şyr ge­çel­ge ha­sap­lan­ýan ösüp bar­ýan döw­let­le­riň, ma­li­ýe­leş­dir­mek hem-de ösüş me­se­le­le­ri bi­len meş­gul­lan­ýan eda­ra­la­ryň hal­ka­ra mas­la­ha­tyn­da He­re­ket­le­riň Al­ma­ty mak­sat­na­ma­sy iş­le­nip taý­ýar­la­nyl­dy. Ol tä­ze äh­lu­mu­my çäk­ler­de üs­ta­şyr ge­çir­mek ul­ga­myn­da hyz­mat­daş­lyk et­mek­de döw­let­le­riň ýö­ri­te ta­lap­la­ry­ny ka­na­gat­lan­dyr­mak mak­sa­dy bi­len ka­bul edil­di. Şeý­le-de bu mak­sat­na­ma üs­ta­şyr ulag ge­çi­ri­ji­le­ri­niň amal­la­ry­ny düz­gün­leş­dir­mek, de­mir ýol tor­la­ry­nyň hyz­mat­daş­ly­gy­ny gol­da­mak, öza­ra ha­ryt do­la­ny­şy­gy­na gol­daw ber­mek ugur­la­ry­nyň hu­kuk esas­la­ry­ny ber­kit­mä­ge gö­nük­di­ri­len­dir. Ol deň­ze çy­kal­ga­sy bol­ma­dyk döw­let­le­riň ara­syn­da hyz­mat­daş­ly­gy ýo­la goý­mak­da esas bo­lup, 2003–2013-nji ýyl­lar­da he­re­ket et­di. 2014–2024-nji ýyl­lar üçin ka­bul edi­len He­re­ket­le­riň We­na mak­sat­na­ma­sy bol­sa ag­za­lan res­mi­na­ma­nyň lo­gi­ki do­wa­my bo­lup dur­ýar. Ol deň­ze çy­kal­ga­sy bol­ma­dyk ösüp bar­ýan döw­let­le­riň 32-sin­de ama­la aşy­ryl­ýar.
2016-njy ýy­lyň 13-14-nji okt­ýab­ryn­da deň­ze çy­kal­ga­sy bol­ma­dyk ösüp bar­ýan ýurt­la­ryň dur­nuk­ly ulag ul­ga­my bo­ýun­ça ulag mi­nistr­le­ri­niň de­re­je­sin­dä­ki hal­ka­ra mas­la­hat Bo­li­wi­ýa döw­le­ti­niň San­ta-Krus şä­he­rin­de ge­çi­ril­di.
Türk­me­nis­ta­nyň baş­lan­gy­jy bi­len BMG-niň Baş As­samb­le­ýa­sy ta­ra­pyn­dan 2014-nji, 2015-nji, 2017-nji we 2021-nji ýyl­lar­da dur­nuk­ly ulag ul­ga­myn­da hal­ka­ra hyz­mat­daş­lyk bi­len bag­ly Ka­rar­na­ma­la­ryň dör­dü­si ka­bul edil­di. 2016-njy ýy­lyň no­ýab­ryn­da Aş­ga­bat­da BMG-niň Dur­nuk­ly ulag ul­ga­my bo­ýun­ça bi­rin­ji äh­lu­mu­my mas­la­ha­ty ge­çi­ril­di.
Awa­za­da ge­çi­ri­len deň­ze çy­kal­ga­sy bol­ma­dyk ösüp bar­ýan ýurt­la­ryň ulag mi­nistr­le­ri­niň hal­ka­ra mas­la­ha­ty hem Aş­ga­bat du­şu­şy­gy­nyň öz­bo­luş­ly do­wa­my bo­lup, oňa de­giş­li döw­let­le­riň ulag mi­nistr­le­ri, hal­ka­ra gu­ra­ma­la­ryň de­giş­li dü­züm­le­ri­niň ýol­baş­çy­la­ry gat­naş­dy. Türk­me­nis­ta­nyň baş­lan­gy­jy bi­len ge­çi­ri­len bu fo­rum ulag ul­ga­myn­da köp­ta­rap­la­ýyn hyz­mat­daş­ly­gyň ne­ti­je­li, öza­ra yla­la­şyk­ly çe­me­leş­me­le­ri­ni iş­läp taý­ýar­la­mak üçin no­bat­da­ky amat­ly müm­kin­çi­lik­dir.

Gyzykly bolup bilerЕЩЕ ОТ АВТОРА