Il­kin­ji de­mir ýol­lar, esa­san, de­mir, kö­mür ýa­ly dag-mag­dan önüm­le­ri­ni da­şa­mak üçin gur­lup­dyr. Aşa köp ýü­ki aň­sat­lyk bi­len da­şa­ma­ga müm­kin­çi­lik ber­ýän po­lat ýol­lar soň­lu­gy bi­len ýo­lag­çy gatnatmakda we beý­le­ki ugurlar­da hem peý­da­la­ny­lyp baş­la­nyp­dyr. Wag­tyň geç­me­gi bi­len te­kiz po­la­dyň üs­tün­den süý­nüp gid­ýän ot­lu­la­ry da­gyň as­tyn­dan, be­lent ge­riş­ler­den, deň­ziň düýbünden ge­çir­mek me­se­le­si ýü­ze çy­kyp­dyr. In­že­ner­ler şol dö­wür­de bar bo­lan teh­ni­ki müm­kin­çi­lik­ler­den we teh­no­lo­gi­ýa­dan peý­da­la­nyp, mu­nuň iň aň­sat we yg­ty­bar­ly ýol­la­ry­ny tap­ma­ly bo­lup­dyr­lar. Te­kiz ýer­de aň­sat­lyk bi­len he­re­ket ed­ýän hem bol­sa, sür­tül­mä­niň az­dy­gy se­bäp­li de­mir ýol ula­gy­nyň dag ge­riş­le­ri­ne çyk­ma­gyn­da kyn­çy­lyk dö­räp­dir. Mu­ňa çöz­güt hök­mün­de in­že­ner­ler de­mir ýo­luň ada­ty iki rel­si­niň ara­syn­dan çarh­ly (hyr­ly), iki tros­y bolan ýe­ne bir rel­si çek­ýär­ler. De­mir ýol ula­gy­nyň mer­ke­zin­de ýer­leş­ýän çarhly tigir şol hyr­ly dem­re mä­käm ýa­py­şyp, aň­sat­lyk bi­len ýo­ka­ry ga­lyp­dyr. Bu çarh­ly ul­gam de­mir ýol ula­gy ýap­gyt­dan aşak ine­nin­de hem tiz­li­gi­ni ka­da­ly sak­la­ma­ga ýar­dam edip­dir. Mun­dan baş­ga-da, bi­ri ýap­gy­dyň aşa­gyn­da, beý­le­kisi ýo­kar­syn­da du­rup, biri-bi­ri­niň de­ňag­ram­ly­ly­gy­ny saz­la­ýan iki ot­ly şol bir ýol­da gar­şy­lyk­ly he­re­ket edip, da­ga çyk­mak üçin bi­ri-bi­ri­ne gol­daw ber­ýär. Ha­çan­da bi­ri-bi­ri­niň ga­ba­dy­na ge­len­de aý­law­ly ge­çel­ge ar­ka­ly orun­la­ry­ny ça­lyş­ýar­lar. Bu ýag­daý ge­zek­li-ge­ze­gi­ne gaý­ta­la­nyp dur­ýar. De­pe­le­re bar­mak üçin ula­nyl­ýan ada­ty ot­lu­dan has ki­çi bo­lan bu de­mir ýol ul­ga­my­na «fu­ni­kul­ýar» di­ýil­ýär.
«Fu­ni­kul­ýar» sözi la­tyn­ça «fu­niculus» sö­zün­den ge­lip çy­kyp, «ýüp» di­ýen ma­ny­ny ber­ýär. Ta­ry­hy mag­lu­mat­la­ra gö­rä, iň ga­dy­my fu­ni­kul­ýar ot­ly Ho­en­zals­burg ga­la­sy­na (Awst­ri­ýa) gat­na­ýan Raýs­sug ha­sap­lan­ýar.
1500-nji ýyl­lar­da işe gi­ri­zi­len bu «ara­ba­jyk» hä­zir­ki wagt­da ýüp­ler hem-de elekt­rik he­re­ket­len­di­ri­ji­si bi­len he­re­ket ed­ýär. Ga­ze­ti­mi­ziň şu sa­nyn­da dag­lyk se­bit­ler­de gur­lan fu­ni­kul­ýar de­mir ýol ulag­la­ry ba­ra­da­ky gy­zyk­ly mag­lu­mat­la­ry dyk­ga­ty­ňy­za ýe­tir­ýä­ris.

Pi­la­tus, Şweý­sa­ri­ýa. Lýu­ser­ne şä­he­ri­niň go­la­ýyn­da 1889-njy ýyl­da işe gi­ri­zi­len bu in­že­ner­çi­lik tas­la­ma­sy dün­ýä­dä­ki iň dik de­mir ýol ha­sap­lan­ýar. Iň dik ýe­ri 48 de­re­je bo­lan uzyn­ly­gy 1635 metr de­pä gal­ýan fu­ni­kul­ýar ot­ly Şweý­sa­ri­ýa­da Alp dag­la­ry­nyň üs­tün­den ge­çip, Pi­la­tus da­gy­nyň buz­ly ga­ýa­la­ry­na, Lýu­ser­ne kö­lü­ne çen­li ba­ryp ýet­ýär.
Oi­ga­wa, Ýa­po­ni­ýa. Şi­zuo­ka se­bi­ti­niň çaý­ly meý­dan­la­ryn­dan, bam­buk to­kaý­la­ryn­dan we Oi der­ýa­sy­nyň bo­ýun­da­ky al­ça bag­la­ryn­dan ge­çip gid­ýän bu de­mir ýol dag­lyk se­bit­le­re ge­ze­lenç et­mek mak­sa­dy bi­len açy­lan Ýa­po­ni­ýa­nyň ýe­ke-täk fu­ni­kul­ýar ul­ga­my­dyr. 1927-nji ýyl­da gur­lan de­mir ýo­luň ug­run­da 60 tö­we­re­gi tun­nel bar. Tep­lo­wozyň ir­ki dö­wür­le­ri ýa­dyňa sal­ýan agaç wa­gon­la­rynda sy­ýa­hat­çy­la­ryň ýa­pon te­bi­ga­ty­ny syn­la­ma­gy­na müm­kin­çi­lik döreýär.
Şaf­berg, Awst­ri­ýa. Bug bi­len he­re­ket edip, dik ýo­kar­ly­gy­na çyk­ýan Aws-tri­ýa­nyň fu­ni­kul­ýar ot­lu­sy 1893-nji ýyl­dan bä­ri kö­lüň ke­na­ryn­da­ky Wolf­gang­dan Şaf­ber­giň de­pe­si­ne çen­li ýo­lag­çy­la­ry gat­nad­ýar. 5,85 ki­lo­metr ýol geç­ýän ot­ly 1200 metr be­ýik­li­ge gal­ýar. 35 mi­nut­lyk ge­ze­lenç­de gül­li çe­men­lik­le­ri, Alp dag­la­ry­nyň mer­ke­zi­ne uzap gid­ýän kö­li, Alp da­gy­nyň te­bi­ga­ty­ny we buz­lu­gy syn­lap bol­ýar.
Nil­gi­ri, Hin­dis­tan. 1908-nji ýyl­da Ta­mil-Na­du şä­he­rin­de gur­lan, he­ni­zem bug lo­ko­mo­tiw­le­ri bi­len iş­le­ýän bu de­mir ýol Hin­dis­ta­nyň iň dik fu­ni­kul­ýar ul­ga­my ha­sap­lan­ýar. ÝU­NES­KO-nyň Bü­tin­dün­ýä mi­ra­sy­nyň sa­na­wy­na gi­ri­zi­len bu ot­ly Met­tu­pa­la­ýam­dan iň be­ýik stan­si­ýa Uta­ka­man­da çen­li gat­naw ed­ýär. Fu­ni­kul­ýar de­mir ýo­lu­nyň ug­run­da 16 tun­nel, 250 köp­ri we 208 aý­law­ly öw­rüm bar. Ot­ly 46 ki­lo­metr ýol geç­mek üçin bäş sa­ga­da go­laý wagt sarp ed­ýär. Hin­di ki­no­film­le­ri­niň esa­sy be­ze­gi­ne öw­rü­len bu otluda Nil­gi­ri da­gy­nyň te­bi­ga­ty­ny we gö­zel­lik­le­ri­ni syn­la­ma­ga müm­kin­çi­lik döreýär.
Wa­şing­ton-Kog, ABŞ. Wa­şing­ton da­gy­na çyk­ýan bu de­mir ýol «Kog» ady bi­len ta­nal­ýar. Nýu-Hemp­şir şä­he­rin­dä­ki fu­ni­kul­ýar ot­ly bio­ýan­gyç bi­len iş­le­ýär. De­mir ýo­luň uzyn­ly­gy 5 ki­lo­metr bo­lup, ot­ly Wa­şing­ton da­gy­nyň gün­ba­ta­ryn­da­ky 1917 metr­lik (37%) be­ýik­li­ge çyk­mak üçin bir sa­gat­dan gow­rak wagt sarp ed­ýär. Sy­ýa­hat­çy­lar fu­ni­kul­ýar ot­ly ar­ka­ly da­gyň üs­tün­dä­ki dynç alyş mer­kez­le­ri­ne ba­ryp, da­gyň te­bi­ga­ty­ny syn­lap bil­ýär­ler.
Snow­don, Be­ýik Bri­ta­ni­ýa. Uels şä­he­ri­niň de­mir­ga­zyk-gün­ba­ta­ryn­da­ky Snow­don da­gy­nyň de­pe­sin­dä­ki Snow­do­ni­ýa mil­li se­ýil­gä­hi­ne bar­ýan bu ot­ly 7,6 ki­lo­metr ýol ge­çip, 1065 metr be­ýik­li­ge gal­ýar. Ang­li­ýa­nyň ýe­ke-täk fu­ni­kul­ýar ot­lu­sy bir asyr­dan gow­rak wagt bä­ri sy­ýa­hat­çy­la­ra hyz­mat ed­ýär. Bug lo­ko­mo­ti­wi bi­len iş­le­ýän ot­ly gül­li meý­dan­lar­dan, şag­la­wuk­ly ga­ýa­lar­dan ge­çip, ýo­lag­çy­la­ra te­bi­gy gö­zel­lik­le­ri syn­la­ma­ga müm­kin­çi­lik dö­red­ýär.
Dia­kop­ton-Ka­law­ri­ta, Gre­si­ýa. 1896-njy ýyl­da açy­lan bu de­mir ýol Dia­kop­ton we Ka­law­ri­ta şä­her­le­ri­niň ara­syn­da he­re­ket ed­ýän Gre­si­ýa­nyň ta­ry­hy de­mir ýol ul­ga­my­dyr. Syýahatçylara fu­ni­kul­ýar ot­ly bilen 22 ki­lo­metr­lik ýo­luň do­wa­myn­da Ko­rinf ka­na­ly­nyň ýa­ka­syn­dan, Wu­raý­kos jül­ge­sin­den ge­çip, bir sa­gat­lyk ge­ze­len­jiň do­wa­myn­da dag te­bi­ga­ty­ny, şar­la­wuk­la­ry syn­la­ma­ga şert dö­re­ýär.

Gyzykly bolup bilerЕЩЕ ОТ АВТОРА