Ama­zon­ka der­ýa­sy

Suw Ýe­riň üs­tün­den we suw aý­la­wy diý­lip at­lan­dy­ryl­ýan he­mi­şe­lik kon­we­ýer ke­me­ri bi­len ýo­kar­da at­mos­fe­ra­nyň ara­syn­da aý­lan­ýar. Der­ýa­lar Ýe­riň be­ýik ýer­le­rin­den aşa­ky bö­lek­le­re suw da­şa­ýan kon­we­ýe­riň esa­sy bö­lek­le­ri­dir. Dün­ýä­de 165 tö­we­re­gi uly der­ýa hem-de mil­li­on­lar­ça ow­nuk der­ýa­lar bar. Şo­la­ryň ara­syn­da Ama­zon­ka der­ýa­sy özü­niň bol su­wy, fau­na we flo­ra dün­ýä­si bi­len ta­pa­wut­lan­ýar. Uzyn­ly­gy, tak­my­nan, 6 müň 800 ki­lo­met­re ba­ra­bar bo­lan Ama­zon­ka dün­ýä­dä­ki iň uzyn ikin­ji der­ýa ha­sap­lan­ýar. Ama­zon­ka 4 ýurt­dan: Bra­zi­li­ýa­dan, Ko­lum­bi­ýa­dan, Pe­ru­dan we We­ne­sue­la­dan akyp geç­ýär. Der­ýa­nyň esa­sy bö­le­gi Bra­zi­li­ýa­da ýer­leş­ýär. Ama­zon to­kaý­lyk­la­ry­ny iý­mit­len­dir­ýän Ama­zon­ka iň bol süý­ji suw­ly der­ýa bo­lup, se­kunt­da, tak­my­nan, 200 müň litr süý­ji su­wy um­ma­na goý­ber­ýär. Ama­zon­ka der­ýa­sy Gü­nor­ta Ame­ri­ka yk­ly­myn­da­ky süý­ji suw­la­ryň 40%-ini, Ýer ýü­zün­dä­ki süý­ji suw­la­ryň bol­sa, 20%-ini tut­ýar. Ama­zon­ka der­ýa­sy­nyň ug­run­da 150 tö­we­re­gi gid­roe­lekt­rik bent­ler bo­lup, elekt­rik to­gy ön­dü­ril­ýär. Geň gal­ma­ly zat­la­ryň bi­ri hem der­ýa­nyň üs­tün­den geç­ýän ýe­ke­je-de köp­ri­niň ýok­lu­gy­dyr. Ama­zon­ka der­ýa­sy­nyň o ke­na­ryn­dan bu ke­na­ry­na di­ňe gä­mi­li ýa-da ga­ýyk­ly geç­me­li bol­ýar. Ýa­gyş ýagan wagty der­ýa­nyň su­wy ada­ty ýag­da­ýyn­dan 30 met­re çen­li ýo­kar­lan­ýar. Suw joş­ma­la­ry­nyň ne­ti­je­sin­de der­ýa ke­nar­la­ryn­da to­kaý­lar hem-de bat­ga­lyk­lar eme­le gel­ýär. Ama­zon­ka dün­ýä­de suw ulag­la­ry­nyň iň köp he­re­ket ed­ýän der­ýa­sy bo­lup, esa­san, ýük da­şa­mak iş­le­ri al­nyp ba­ryl­ýar.
Ama­zon­ka köp san­ly jan­ly-jan­dar­la­ryň me­ka­ny ha­sap­lan­ýar. Bu ýer­de «bo­to» diý­lip at­lan­dy­ryl­ýan del­fin­le­re hem duş gel­mek bol­ýar. Beý­le­ki del­fin­ler­den ta­pa­wut­ly­lyk­da bo­to­lar di­ňe süý­ji suw­da ýa­şa­ýar­lar. Mun­dan baş­ga-da, der­ýa­da tüň­ňi maň­laý, sa­rym­tyl-ýa­şyl do­ra­do ba­ly­gy hem ýa­şa­ýar. Ama­zon­ka der­ýa­syn­da ýa­şa­ýan ba­lyk­la­ryň ara­syn­da seý­rek duş gel­ýän do­ra­do ba­lyk­çy­la­ryň iň ar­zy­ly önü­mi­dir.
Şa­ha­la­nyp ak­ýan Ama­zon­ka der­ýa­sy ýo­kar­dan se­re­de­niň­de eg­rem-bug­ram bo­lup bar­ýan ýy­la­na meň­ze­ýär. Dün­ýä jahankeşdeleriniň ün­sü­ni çek­ýän bu der­ýa­da sy­ýa­hat­çy­lar üçin gä­mi­li ge­ze­lenç­ler gu­ral­ýar. Ama­zon to­kaý­ly­gy bi­len der­ýa­nyň ut­ga­şyk­ly gö­zel­li­gin­den lez­zet al­ýan sy­ýa­hat­çy­lar mör-mö­jek­le­riň, guş­la­ryň, ösüm­lik­le­riň, maý­myn­la­ryň hem-de gap­laň­la­ryň dür­li gör­nüş­le­ri­ni syn­lap bil­ýär­ler. Garaşylmadyk wa­ka­la­ry we tä­sir­li baş­dan­ge­çir­me­le­ri ha­la­ýan­lar üçin Ama­zon­ka iň go­wy te­bi­gy sy­ýa­hat­çy­lyk mer­kez­le­ri­ň bi­ri­dir. Bu ýer­dä­ki tro­pik to­kaý­lyk­lar­da 400-den gow­rak ama­zon taý­pa­sy ýa­şa­ýar. Ama­zon­ka gel­ýän sy­ýa­hat­çy­la­ra ama­zon oba­la­ry, ila­ty we me­de­ni­ýe­ti bi­len ta­nyş­ma­ga müm­kin­çi­lik dö­re­ýär. Bu ýer­de sy­ýa­hat­çy­la­ra ýer­li na­har bi­şir­mek usullary gör­kezil­mek bi­len bir ha­tar­da, aga­ja dyr­maş­mak, açyk eý­wan­ly jaý­ja­gaz­lar­da dynç alyş hem-de aga­ja su­rat çek­mek çä­re­le­ri hö­dür­len­ýär.