Ha­ly­pa­nyň ýo­ly

Türk­men teatr hem ki­no sun­ga­ty­nyň ta­ry­hy­na ser sa­la­ny­myz­da ha­ly­pa ar­tist­le­ri­miz­dir re­žiss­ýor­la­ry­my­zyň taý­syz ta­gal­la­la­ry, yh­las ba­şar­nyk­la­ry, ýi­ti ze­hin­le­ri ne­ti­je­sin­de sah­na­laş­dy­ry­lan spek­takl­la­ryň, su­ra­ta dü­şü­ri­len ki­no­film­le­riň gah­ry­man­la­ry­nyň keşp­le­ri­ni to­ma­şa­çy­lar hä­li-hä­zir­ler hem unu­da­nok­lar. Halk için­de meş­hur­lyk ga­za­nan us­sat ki­no­re­žiss­ýor Alty Gar­ly­ýe­wiň su­ra­ta dü­şü­ren “Mu­ka­myň sy­ry” (Aýal bag­şy) at­ly meş­hur aýal bag­şy Kar­ka­ra­nyň dur­mu­şyn­dan gür­rüň ber­ýän çe­per film me­ge­rem ki­no muş­dak­la­ry­my­zyň ýa­dyn­dadyr. Bu film­dä­ki Kar­ka­ra­nyň ýe­ke-täk per­zen­di Di­da­ryň ýa­şu­ly pur­sa­ty­ny, ýag­ny Di­dar bag­şy­nyň keş­bi­ni Aman Gur­ban­dur­dy­ýew jan­lan­dy­ryp­dy. Bu film di­ňe bir ýur­du­myz­da däl, eý­sem, da­şa­ry ýurt­lar­da ge­çi­ri­len ki­no gün­le­rin­de hem gör­ke­zi­lip, meş­hur­lyk ga­za­nan film­dir. Aman aga­ny halk köp­çü­li­gi­ne ki­no sun­ga­tyn­da “Mu­ka­myň sy­ry” at­ly film­dä­ki Di­dar bag­şy­nyň keş­bi meş­hur eden bol­sa, teatr sun­ga­tyn­da A.Aga­ba­ýe­wiň pýe­sa­sy esa­syn­da sah­na­laş­dy­ry­lan “Bir gör­len ta­nyş” spek­tak­lyn­da­ky Ar­ça Me­de­do­wyň keş­bi bo­lup­dy. Ma­ňa-da şu spek­tak­la en­çe­me ge­zek to­ma­şa et­mek mi­ýes­ser edip­di. Bu spek­takl ozal­ky Mol­la­ne­pes adyn­da­ky aka­de­mi­ki dra­ma te­at­ry­nda sah­na­laş­dy­ry­lyp, onuň re­per­tua­ry­ny en­çe­me wagt­lap, be­zäp ge­lip­di. Spek­takl her ge­zek gör­ke­zi­len­de, to­ma­şa­çy­lar za­ly mä­re­ke­den ýa­ňa hy­ryn-dy­kyn bo­lup, hat­da dik dur­ma­ga-da ýer bol­ma­ýar­dy. Esa­san hem pýe­sa­nyň baş gah­ry­man­la­ry Bos­san enä­niň (Sa­byr Ata­ýe­wa) şeý­le-de Ar­ça Me­de­do­wyň (Aman Gur­ban­dur­dy­ýew) keşp­le­ri se­niň on iki süň­ňü­ňi ler­za­na ge­tir­ýär­di. Bu­la­ryň keşp jan­lan­dy­ryş­la­ry­ny to­ma­şa­çy­lar za­lyn­da syn­lap otur­şy­ma, men öz ýa­nym­dan bu­la­ryň ýü­rek­le­ri nä­hi­li çy­da­ýar­ka di­ýip pi­kir ed­ýär­dim. Çün­ki olar öz­le­ri­ne to­ma­şa edip otu­ran adam­la­ryň ýü­rek­le­ri­ni gy­ýym-gy­ýym ed­ýär­di. Spek­takl­da­ky wa­ka­lar ur­şuň ta­mam­la­nyp bar­ýan pur­sat­la­ry­ny öz içi­ne al­ýar. Bos­san eje ur­şa gi­den og­lu­nyň ge­le­ri­ne ga­ra­şa-ga­ra­şa gö­re­jin­den gal­ýar. Iň so­ňun­da bol­sa, og­ly bi­len at­daş Ar­ça at­ly adam uruş­dan gaý­dyp ge­len­de, oňa öz og­ly ge­len­dir öýd­ýär. Wa­ka Ar­ça­nyň ara­dan çyk­ma­gy bi­le­nem ta­mam­lan­ýar.
Yk­ba­ly­ny teatr hem ki­no sun­ga­ty­na ba­gyş eden akt­ýor hem re­žiss­ýor köp­le­riň ha­ly­pa­sy Aman Gur­ban­dur­dy­ýew 1932-nji ýyl­da Ahal we­la­ýa­ty­nyň Ba­har­ly et­ra­by­nyň Ýa­ra­jy oba­syn­da dün­ýä in­ýär. Onuň ça­ga­lyk ýyl­la­ry ur­şuň ýo­wuz ýyl­la­ry­na ga­bat gel­ýär. Em­ma şol kyn­çy­lyk­ly, agyr ýyl­la­ram ýa­şa­jyk Ama­nyň sun­ga­ta bo­lan hö­we­si­ni, onuň joş­gun­ly ýü­rek odu­ny öçü­rip bil­me­ýär. Aman en­tek mek­dep­de oka­ýar­ka, saz sun­ga­ty bi­len iç­gin gy­zyklan­ýar. Ýew­ro­pa saz gu­ral­la­ry­nyň iň nä­zik ses­li­si bo­lan “alt” saz gu­ra­ly­ny çal­ma­gy öw­re­nip baş­la­ýar. Uly sim­fo­ni­ki or­kestr­ler­de saz çal­ma­gy ar­zuw ed­ýär. Aman mek­de­bi ta­mam­la­ndan soň, Türk­men döw­let ope­ra we ba­let te­at­ry­nyň ýa­nyn­da­ky ope­ra stu­di­ýa­syn­da oka­ýar. Ol okuw döw­rün­de hat­da ope­ra aý­dym­çy­sy hök­mün­de “Gyz­lar we guw­lar” at­ly ça­ga­lar ope­ra­syn­da kir­pi­niň keş­bi­ni hem jan­lan­dyr­ýar. 1949-njy ýyl­da ýer­li met­bu­gat­da Mosk­wa­nyň Lu­na­çars­kiý adyn­da­ky döw­let te­at­ral sun­ga­ty ins­ti­tu­ty­na okuw­çy ka­bul edil­ýän­di­gi ba­ra­da bil­di­riş çykýar. Bu bil­di­ri­şi okap, ýa­ňy 17 ýa­şy­na gi­ren Aman be­gen­jin­den ýa­ňa guş bo­lup uçaý­jak bol­ýar. Ol des­si­ne dra­ma ar­tis­ti bol­ma­gy ýü­re­gi­ne düw­ýär. Şeý­le­lik­de, ol te­at­ral ins­ti­tu­ty­nyň türk­men mil­li stu­di­ýa­syn­da okap baş­la­ýar. Bu ýerde Ama­nyň sun­ga­ta bo­lan ýi­ti ze­hi­ni has aý­dyň ýü­ze çy­kyp ug­ra­ýar. Onuň akt­ýo­ryň us­sat­ly­gy sa­pa­gyn­dan gör­kez­ýän et­ýud­la­ry, aý­dym sa­pa­gyn­dan aýd­ýan la­byz­ly aý­dym­la­ry, sa­zyň teo­ri­ýa­sy­ny öw­ren­mek­de sah­na he­re­ke­ti sa­pa­gyn­da gör­kez­ýän ça­la­syn­ly­gy we ökdeligi mu­gal­lym­la­ry­nyň göw­nün­den tur­ýar. 1954-nji ýyl­da Aman Gur­ban­dur­dy­ýew te­at­ral ins­ti­tu­ty ta­pa­wut­la­nan dip­lom bi­len ta­mam­la­ýar. Onuň sah­na sun­ga­ty­na bo­lan il­kin­ji ädim­le­ri şow­ly baş­lan­ýar. Aman aga sah­na­da öz dö­red­ýän keşp­le­ri­niň ide­ýa çe­per­çi­lik babatda kä­mil bol­ma­gy üçin her bir kyn­çy­lyk­dan, zäh­met­den çe­kin­me­ýär. Ol özü­niň sah­na dö­re­di­ji­li­gi­ni köp ta­rap­la­ýyn ös­dür­mek üçin ar­man-ýa­da­man irginsiz zäh­met çek­ýär. Mu­ňa men onuň sah­na­da “Bir gör­len ta­nyş”, “Ýü­rek ody” ýa­ly spek­takl­lar­da­ky dö­re­den keşp­le­ri­ne to­ma­şa ede­nim­de has hem anyk göz ýe­tir­dim. Ba­ryp-­ha, 1956–1957-nji ýyl­lar­dan baş­lap, ol Mol­la­ne­pes adyn­da­ky türk­men döw­let aka­de­mi­ki dra­ma te­at­ry­nyň ýa­nyn­da­ky dra­ma stu­di­ýa­da mu­gal­lym­çy­lyk edip, ar­tist­çi­lik sun­ga­ty­nyň pe­da­go­gi­ka­sy­ny öz­leş­dir­mek bi­len sah­na sun­ga­ty­nyň öň­baş­çy­sy Sta­nis­laws­ki­niň sis­te­ma­sy­ny düýp­li öw­ren­ýär. Onuň tä­lim be­ren, ar­tist­li­ge ata­ran og­lan­dyr gyz­la­ry­nyň en­çe­me­si gör­nük­li, tej­ri­be­li, bel­li sun­gat us­sat­la­ry bo­lup ýe­tiş­di­ler. Olar­dan ar­tist­ler Re­jep Ho­ja­gu­ly­ýew, Baý­ram Ora­zow, Ýag­şy­my­rat Aky­ýew, Oraz­gül Ap­ba­so­wa, Ogul­täç Han­ny­ýe­wa, Aga­my­rat Aman­my­ra­dow, Gün­dog­dy Hak­gy­ýew, Se­ýit Sa­ry­ýew, Ýu­sup Be­ki­ýew, Ýe­li­za­we­ta Ga­ra­ýe­wa, Öwez Ge­le­now, Ka­ka­jan Aşy­row, Tö­re An­na­ber­di­ýew we beý­le­ki­ler türk­men teatr we ki­no sun­ga­ty­na öz­le­ri­niň ön­jeý­li go­şant­la­ry­ny go­şan ar­tist­ler­dir. Aman aga­nyň ir dö­wür­ler ar­tist hök­mün­de te­at­ryň sah­na­syn­da jan­lan­dy­ran keşp­le­rin­den “Zöh­re we Ta­hyr” spek­tak­lyn­da Ta­hy­ryň, “Aý­gyt­ly Ädim” spek­tak­lyn­da Aşy­ryň, “Der­ňew­çi­de” Port­meýs­te­riň, “Ja­dy­ly na­gyş­lar­da” Çin­bar­za­nyň, “Ça­la­ran baş­lar­da” Nur­my­ra­dyň, “Aý tu­tu­lan gi­je­sin­de” Der­wü­şiň, “Ha­zy­na­lar ada­syn­da” Ka­ka­ja­nyň, “Myh­man­ha­na­da­ky ba­şa­gaý­lyk­da” Ko­lo­şi­niň keşp­le­ri hal­kyň aňyn­da ga­lan keşp­ler­dir.
Aman Gur­ban­dur­dy­ýew tra­ge­di­ýa bi­le­nem meş­gul­la­nyp, bir­nä­çe dra­ma eser­le­ri­ni hem dö­red­ýär. Aman aga 1970-nji ýyl­da Mosk­wa şä­he­rin­dä­ki ýo­ka­ry re­žiss­ýor­çy­lyk kur­su­na oku­wa gi­rip, dip­lom işi üçin Şeks­pi­riň “Ro­meo we Jul­ýet­ta” tra­ge­di­ýa­sy­ny türk­men te­at­ryn­da sah­na­laş­dyr­ýar. Onuň re­žiss­ýor hök­mün­de dö­re­den “Hüýr­luk­ga–Hem­ra”, “30-njy ýyl­lar”, “Jo­ra­lar”, “Ýü­rek ýü­re­ge ha­bar ber­ýär”, “Agyr gün­ler” ýa­ly öz­bo­luş­ly spek­takl­la­ry teatr muş­dak­la­ry­my­zyň söý­gü­si­ni ga­za­nyp­dy. Ol spek­takl­lar en­çe­me ýyl­la­ryň do­wa­myn­da türk­men te­at­ry­nyň re­per­tua­ry­nyň be­ze­gi bol­ýar.
Aman aga öz kä­ri­ne şeý­le dü­şün­je be­rip­dir:
— Sah­na­da jan­ly keşp dö­ret­mek üçin keş­biň hem jan­ly bol­ma­gy ze­rur. Her bir gah­ry­ma­nyň gap­ma-gar­şy pi­kir­le­ri, ýü­rek gal­pyl­dy­ly duý­gu­la­ry, al­dym-ber­dim­li wa­ka­la­ry baş­dan ge­çir­me­gi ge­rek. Jan­lan­dy­ryl­ýan keşp il­ki bi­len jan­ly bol­ma­ly, her bir jan­ly adama bol­sa, be­gen­mek-gy­nan­mak, söý­mek-sö­ýül­mek, gam­lan­mak-şat­lan­mak, go­wy gör­mek-ýig­ren­mek we ýe­ne-de en­çe­me ada­my oda sal­ýan pi­kir­ler, duý­gu­lar gy­lyk-hä­si­ýet­ler mah­sus bol­ma­ly­dyr.
Aman aga­nyň sah­na­da jan­lan­dy­ran keşp­le­ri­ni sa­na­saň so­ga­by bar. Ola­ryň hem­me­si ha­kyn­da bir pur­sat­da sa­nap geç­mek as­la müm­kin däl. Onuň re­žiss­ýor hök­mün­de sah­na­laş­dy­ran spek­takl­la­ry hem edil şo­nuň ýa­ly. Aman aga­nyň sah­na­da jan­lan­dy­ran keşp­le­ri yn­san gö­zel­li­gi­niň, ah­lak päk­li­giniň, adam­kär­çi­lik sy­pat­la­ry­nyň iň aja­ýyp nus­ga­la­ry hök­mün­de sah­na sun­ga­ty­nyň üs­ti bi­len hal­kyň ýü­re­gin­de ba­ky orun al­dy. Şo­nuň ýa­ly-da, Aman aga film­le­re ses ber­me­giň hem us­sa­dy­dy. Onuň da­şa­ry ýurt film­le­ri­ni türk­men di­li­ne ge­çir­mek­de-de go­şan­dy örän ulu­dyr. Aman Gur­ban­dur­dy­ýe­we teatr we ki­no sun­ga­ty­ny ös­dür­mek­de bi­ti­ren iş­le­ri­ni, şeý­le hem ýo­ka­ry ýe­ri­ne ýe­ti­ri­ji­lik us­sat­ly­gy­ny göz öňün­de tu­tup, 1964-nji ýyl­da Türk­me­nis­ta­nyň at ga­za­nan ar­tis­ti di­ýen hor­mat­ly at, 1980-nji ýyl­da bol­sa, Türk­me­nis­ta­nyň halk ar­tis­ti di­ýen be­lent at da­kyl­ýar. Şo­nuň ýa­ly-da Aman aga Mag­tym­gu­ly adyn­da­ky hal­ka­ra baý­ra­gy­nyň hem eýe­si­dir. Ol “Wa­ta­na bo­lan söý­gü­si üçin”, “Gaý­rat” me­dal­la­ry bi­len hem sy­lag­la­nyl­dy.
Hä­zir­ki wagt­da Aman aga­nyň bir gy­zy, bir og­ly, üç ag­ty­gy, dört hem çow­lu­gy eş­ret­li za­ma­ny­myz­da sun­ga­ta yk­ba­ly­ny bag­lan ata­la­ry­na gu­wa­nyp-buý­sa­nyp, bag­ty­ýar dur­mu­şyň hö­zi­ri­ni gö­rüp, okap hem iş­läp ýör­ler. Köp­le­riň ha­ly­pa­sy akt­ýor hem re­žiss­ýor Aman Gur­ban­dur­dy­ýew 2011-nji ýy­lyň 8-nji mar­tyn­da ara­dan çyk­ýar.

Ak­my­rat
Ho­ja­ber­di­ýew,
Teatr sun­ga­ty­ny öw­re­ni­ji.