Soň­ky wagt­larda hal­ka­ra ha­bar be­riş se­riş­de­le­ri­niň bir­nä­çe­sin­de türk­men te­bi­gy ga­zy­ny gün­ba­tar ug­ry bo­ýun­ça iber­mek tas­la­ma­sy­ny dur­mu­şa ge­çir­me­giň müm­kin­çi­lik­le­ri ba­ra­da tes­wir­ler peý­da bo­lup baş­la­dy. Gür­rüň Ýew­ro­pa ba­zar­la­ry­na türk­men “ma­wy ýan­gy­jy­ny” iber­mek mak­sa­dy bi­len, Ha­zar deň­zi­niň düý­bün­den gaz ge­çi­ri­ji­si­niň gur­lu­şy­gy ba­ra­da gid­ýär (Ha­za­rüs­ti tur­ba ge­çi­ri­ji­si).
Uly göw­rüm­li tas­la­ma gy­zyk­lan­ma­nyň şeý­le “duý­dan­syz” ýü­ze çyk­ma­gy hä­zir­ki şert­ler­de, umu­man, düş­nük­li hem mu­ny dü­şün­di­rip bol­ýar. Em­ma, şol bir wag­tyň özün­de, ob­ýek­tiw we anyk fakt­la­ryň üs­ti bi­len dü­şün­di­ril­me­gi­ni ta­lap ed­ýär.
Türk­me­nis­ta­nyň tek­li­bi bo­ýun­ça Ha­za­rüs­ti gaz ge­çi­ri­ji­si­ni gur­mak baş­lan­gy­jy il­ki­baş­da bi­ziň ýur­du­myz ta­ra­pyn­dan di­ňe bir yk­dy­sa­dy we söw­da nuk­daý­na­za­ryn­dan esas­lan­dy­ry­lan tas­la­ma hök­mün­de däl, eý­sem, önüm ön­dü­ri­ji­le­riň, sarp edi­ji­le­riň we üs­ta­şyr ge­çi­ri­ji­le­riň gy­zyk­lan­ma­la­ry­ny we bäh­bit­le­ri­ni deň ha­sa­ba al­mak bi­len, äh­lu­mu­my ener­ge­ti­ka howp­suz­ly­gyň we dur­nuk­ly­ly­gyň esa­sy şer­ti bo­lup dur­ýan ener­gi­ýa akym­la­ryň di­wer­si­fi­ka­si­ýa­sy­nyň dü­züm bö­le­gi hök­mün­de ga­ral­dy. Ýe­ri ge­len­de aý­dyl­sa, bu tas­la­ma bi­len müm­kin bo­lan gat­na­şy­jy­la­ryň äh­li­si ra­zy.
Bu me­se­le ba­ra­da düýp­li pi­kir alyş­ma 2007-nji ýy­lyň no­ýab­ryn­da Türk­me­nis­ta­nyň Pre­zi­den­ti Gurbanguly Berdimuhamedowyň Brýus­se­le res­mi sa­pa­ry­nyň do­wa­myn­da, Ýew­ro­pa Ko­mis­si­ýa­sy­nyň Baş­ly­gy, Ýew­ro­pa Ko­mis­sar­la­ry we Ýew­ro­pa Bi­le­le­şi­giň dür­li dü­züm­le­ri­niň ýol­baş­çy­la­ry bi­len ge­çi­ri­len gep­le­şik­ler­de baş­lan­dy. Şol ýy­lyň no­ýab­ryn­da we 2008-nji ýy­lyň maý aýyn­da Ýew­ro­pa Bi­le­le­şi­giň ener­ge­ti­ka hyz­mat­daş­ly­gy­na jo­gap­kär res­mi we­kil­le­ri Türk­me­nis­ta­na sa­par­la­ry ama­la aşyr­dy­lar, ola­ryň do­wa­myn­da Türk­me­nis­tan bi­len Ýew­ro­pa Bi­le­le­şi­gi­niň ara­syn­da ener­ge­ti­ka me­se­le­le­ri bo­ýun­ça hyz­mat­daş­lyk ba­ra­da yla­la­şyk­lar ga­za­nyl­dy. Du­şu­şyk­la­ryň ne­ti­je­le­rin­den bi­ri hem 2008-nji ýy­lyň ma­ýyn­da Türk­me­nis­tan bi­len Ýew­ro­pa Bi­le­le­şi­gi­niň ara­syn­da ener­ge­ti­ka pu­da­gyn­da öza­ra dü­şü­niş­mek we hyz­mat­daş­lyk ha­kyn­da Äht­na­ma gol çe­kil­me­gi­dir. Ýew­ro­pa Ko­mis­si­ýa­sy­nyň şol wagt­ky baş­ly­gy Žo­ze Ma­nu­el Ba­rro­zu­nyň 2011-nji ýy­lyň ba­şyn­da Türk­me­nis­ta­na res­mi sa­pa­ry­nyň do­wa­myn­da türk­men ener­gi­ýa se­riş­de­le­ri­niň Ýew­ro­pa ug­ra­dyl­ma­gy­ny üp­jün ed­ýän usul­la­ry dö­ret­mä­ge öza­ra taý­ýar­lyk tas­syk­lan­dy.
Şol bir wagt­da, Türk­me­nis­tan BMG-niň çä­gin­de hem ener­gi­ýa howp­suz­ly­gyň me­se­le­le­ri bo­ýun­ça gy­zyk­lan­ma bil­di­ril­ýän giň ge­rim­li gep­le­şik­le­riň ba­şy­ny baş­la­dy, ola­ryň ne­ti­je­sin­de 2008-nji ýyl­da Baş As­samb­le­ýa­nyň “Ener­gi­ýa gö­te­ri­ji­le­riň yg­ty­bar­ly we dur­nuk­ly üs­ta­şyr ge­çi­ril­me­gi hem-de dur­nuk­ly ösü­şi we hal­ka­ra hyz­mat­daş­ly­gy­ny üp­jün et­mek­de onuň or­ny” at­ly il­kin­ji ka­rar­na­ma­sy ka­bul edil­di. 71 döw­let ka­rar­na­ma­nyň aw­tor­da­şy bol­dy. 2013-nji ýyl­da BMG-niň Baş As­samb­le­ýa­sy bu ka­rar­na­ma­nyň türk­men tas­la­ma­sy­ny ýe­ne bir ge­zek bi­ra­gyz­dan ka­bul et­di.
Şeý­le pug­ta hal­ka­ra-hu­kuk bin­ýa­da esas­lan­mak bi­len, Türk­me­nis­tan Ha­za­rüs­ti tur­ba ge­çi­ri­ji­si­niň gur­lu­şy­gy ba­ra­da­ky pi­ki­ri­ni ama­ly taý­dan ama­la aşyr­ma­ga müm­kin­çi­lik ber­jek ze­rur bo­lan sy­ýa­sy, ma­li­ýe, gu­ra­ma­çy­lyk şert­le­ri dö­ret­mek üçin ta­gal­la­la­ry et­di. Şu mak­sat bi­len, de­giş­li ener­ge­ti­ka eda­ra­la­ry­nyň ýol­baş­çy­la­ryn­dan dü­zü­len Türk­me­nis­ta­nyň, Azer­baý­jan Res­pub­li­ka­sy­nyň we Ýew­ro­pa Bi­le­le­şi­gi­niň ara­syn­da üç­ta­rap­la­ýyn hyz­mat­daş­lyk me­ha­niz­mi dö­re­dil­di.
Ýew­ro­pa Bi­le­le­şi­gi ta­ra­pyn­dan hem, öz ge­ze­gin­de, mö­hüm ta­gal­la­lar ama­la aşy­ryl­dy, hu­su­san-da, Ha­za­ryň ener­gi­ýa se­riş­de­le­ri­ni gün­ba­tar ug­ry bo­ýun­ça çy­kar­mak ba­ba­tyn­da ul­gam­la­ýyn hyz­mat­daş­ly­gy ýo­la goý­mak üçin Ýew­ro­pa­nyň ener­ge­ti­ka kom­pa­ni­ýa­la­ry­nyň, bank­la­ry­nyň we beý­le­ki ma­li­ýe gu­ra­ma­la­ry­nyň bir­leş­me­si hök­mün­de Ha­zar Ösüş Kor­po­ra­si­ýa­sy dö­re­dil­di. Ýew­ro­pa Bi­le­le­şi­gi ta­ra­pyn­dan Ha­za­rüs­ti gaz ge­çi­ri­ji­si­niň gel­je­gi uly bo­lan tas­la­ma­la­ry­nyň sa­na­wy­na go­şul­ma­gy hem ka­nu­na­la­ýyk bo­lup dur­ýar.
Umu­man, Ha­za­rüs­ti tur­ba ge­çi­ri­ji­si­niň gur­lu­şy­gy bo­ýun­ça hyz­mat­daş­lyk sy­ýa­sy we funk­sio­nal hal­ka­ra gol­da­wy­na eýe bo­lup, yzy­gi­der­li we ama­ly taý­dan iler­le­dil­di.
2018-nji ýyl­da Ha­zar­da sy­ýa­sa­tyň esa­sy ýö­rel­ge­le­ri­ni düz­gün­leş­dir­ýän esa­sy res­mi­na­ma­nyň – Ha­zar deň­zi­niň hu­kuk de­re­je­si ba­ra­da­ky kon­wen­si­ýa­nyň bäş ke­nar­ýa­ka döw­let ta­ra­pyn­dan ka­bul edi­len­den soň, bu tas­la­ma­nyň hal­ka­ra-hu­kuk esas­lan­dy­ryl­ma­sy hem şüb­he­siz bo­lup dur­ýar.
Şol res­mi­na­ma­nyň 14-nji mad­da­syn­da, hu­su­san-da, şeý­le di­ýil­ýär:
“1. Ta­rap­lar Ha­zar deň­zi­niň düý­bün­den su­was­ty ka­bel­le­ri we tur­ba ge­çi­ri­ji­le­ri çe­kip bi­ler­ler.
3. Su­was­ty ka­bel­le­ri we tur­ba ge­çi­ri­ji­le­ri çek­mek üçin ug­ry kes­git­le­mek su­was­ty ka­bel ýa-da tur­ba ge­çi­ri­ji düýp bö­le­gi­niň üs­tün­den geç­ýän Ta­rap bi­len yla­laş­mak bo­ýun­ça ama­la aşy­ryl­ýar.”
Şeý­le­lik bi­len, hä­zir­ki wagt­da Ha­za­rüs­ti tur­ba ge­çi­ri­ji­si­niň gur­lu­şy­gy Türk­me­nis­ta­nyň we Azer­baý­jan Res­pub­li­ka­sy­nyň ara­syn­da düý­bü­niň çäk­le­ri­niň kes­git­len­me­gi bi­len gö­nü­den-gö­ni bag­la­ny­şyk­ly bo­lup dur­ýar.
Mun­dan baş­ga-da, Türk­me­nis­tan gaz ge­çi­ri­ji­niň gur­lu­şy­gy­na päs­gel ber­ýän sy­ýa­sy, yk­dy­sa­dy ýa-da ma­li­ýe se­bäp­ler ýok­du­gy­na berk ynan­ýar. Eý­sem, Ha­za­rüs­ti tur­ba ge­çi­ri­ji­si yk­dy­sa­dy nuk­daý­na­zar­dan esas­lan­dy­ry­lan, Ýew­ra­zi­ýa­da ener­gi­ýa howp­suz­ly­gy­ny üp­jün et­mek­de ep-es­li go­şant go­şup bil­jek, üs­ta­şyr ge­çir­ýän ta­ra­pyň aý­dyň bäh­bit­le­ri­ni we gy­zyk­lan­ma­la­ry­ny ber­jaý et­mek bi­len, ýew­ro­pa­ly sarp edi­ji­ler üçin çig mal çeş­me­le­ri­ne uzak­möh­let­le­ýin we üz­nük­siz el­ýe­ter­li­li­gi üp­jün et­jek ha­ky­ky tas­la­ma bo­lup dur­ýar.
Şun­dan ugur al­mak bi­len, Türk­me­nis­tan ener­ge­ti­ka akym­la­ry­ny di­wer­si­fi­ka­si­ýa­laş­dyr­mak stra­te­gi­ýa­sy­na yg­rar­ly­dyr hem-de Ha­za­rüs­ti tur­ba ge­çi­ri­ji­si­niň tas­la­ma­sy­ny dur­mu­şa ge­çir­mek­de hyz­mat­daş­lar bi­len öza­ra he­re­ket­le­ri­ni do­wam et­dir­mä­ge taý­ýar­dy­gy­ny mä­lim ed­ýär.

Türk­me­nis­ta­nyň Da­şa­ry iş­ler mi­nistr­li­gi

Gyzykly bolup bilerЕЩЕ ОТ АВТОРА