Ýer ýü­zün­de «ýa­şa­ýan öýi» bi­len ta­pa­wut­lan­ýan jan­ly-jan­dar­la­ryň bir­nä­çe­si duş gel­ýär. Gö­räý­mä­ge guş­la­ryň hem­me­si bir­meň­zeş hö­würt­ge gur­ýan ýa­ly, ýyr­ty­jy­la­ryň we gem­ri­ji­le­riň kö­pü­si hin­ler­de ýa­şa­ýan ýa­ly. Ýö­ne as­lyn­da bu beý­le däl. Te­bi­gat­da «us­sat gur­lu­şyk­çy­lar» ady­na eýe bo­lan jan­ly-jan­dar­la­ryň bir­nä­çe­si bar. Ge­liň, ola­ryň kä­bi­ri bi­len ta­nyş bo­la­lyň!

«Vogel­kop Bo­wer­bird» hö­würt­ge­si. Bu gu­şuň örän tä­sin «jaý gur­mak» uky­by bar. «Vogel­kop» bu gu­şuň ady bo­lup, la­ka­myn­da­ky «bo­wer» bö­le­gi kül­bä meň­zeş öý gur­ýan­dy­gy se­bäp­li da­ky­lyp­dyr. «Bo­wer­bird» kül­bä meň­zeş öý gur­ýan guş diý­me­gi aň­lad­ýar. Bu guş­lar çy­byk­lar­dan kül­bä meň­zeş öý gur­ýar­lar. «Us­sat gur­lu­şyk­çy­lar» kül­bä­niň gi­rel­ge­si­ni owa­dan ýap­rak­lar, gül­ler we ýal­pyl­da­wuk tom­zak­lar bi­len be­ze­ýär­ler. Kül­bä­niň ulu­ly­gy 100-150 san­ti­metr tö­we­re­gi bol­ýar. Bu guş­la­ryň ho­ra­zy mä­ki­ýa­ny­nyň göw­nün­den tur­mak üçin «öýüň gi­rel­ge­si­ni we how­ly­ny» aras­sa sak­la­ma­ga ça­lyş­ýar. Daş-tö­we­re­gi­ni ha­şal ot­lar­dan, ga­çan ýap­rak­lar­dan we çöp-ça­lam­lar­dan aras­sa­lap gez­ýär­.
Ary öý­jü­gi. Ary­lar deň­siz-taý­syz gur­lu­şyk uky­by­na eýe bo­lan zäh­met­sö­ýer mör-mö­jek­le­riň bi­ri­dir. Ame­ri­ka­ly ma­te­ma­tik To­mas Heýls ary öý­jük­le­ri­niň geo­met­rik öl­çeg­le­re ga­bat gel­ýän iň go­wy te­bi­gy gur­luş­dy­gy­ny bel­le­ýär. Ary­lar az meý­dan­da al­ty­burç­luk öý­le­riň ýüz­ler­çe­si­ni gur­mak ar­ka­ly iň amat­ly gur­lu­şyk usu­ly­ny saý­lap alyp­dyr­lar. Ary­lar umu­my pe­ri­met­ri ula­nyp, öý­le­ri­ni deň bö­lek­le­re böl­ýär­ler.
Ga­ryn­ja şä­he­ri. Ga­ryn­ja­lar haý­wa­nat dün­ýä­si­niň işeň­ňir «öý gu­ru­jy­la­ry» ha­sap­lan­ýar. Mör-mö­je­giň bu gör­nü­şi uly de­pe­ler­de, te­kiz ýerde bir­nä­çe met­re uza­ýan ýe­ras­ty öý­le­ri gur­ýar­lar. Tor ýa­ly çyl­şy­rym­ly ýo­da­la­ry bo­lan ga­ryn­ja şä­he­ri oýu­lyp ýa­sal­ýar. Ga­ryn­ja­lar gu­my öl­läp, ýo­da­la­ry, öý­le­ri we am­mar­la­ry ýa­sa­ýar­lar. «Öý­le­riň ýy­kyl­maz­ly­gy» üçin kö­mür­tur­şy ga­zy bo­lan çyg­ly top­rak­da gur­lu­şyk iş­le­ri­ni ge­çir­ýär­ler. Ga­ryn­ja­lar ýy­ly gün­ler­de da­şan dä­ne­dir azyk iý­mit­le­ri­ni am­mar­la­ra ýer­leş­dir­ýär­ler. Gy­şy­na «şä­he­riň» gi­rel­ge­si­ni ýa­pyp, ýa­za çen­li top­lan iý­mit­le­ri bi­len oň­ňut ed­ýär­ler.
«Dok­ma­çy­la­ryň umu­my ýa­şa­ýyş ja­ýy». Uzak­dan se­re­de­niň­de «agaç­dan ýa­py­şyp du­ran» ul­la­kan be­de üýş­me­gi­ne meň­ze­ýän bu hö­würt­gä­ni af­ri­ka­ly «dok­ma­çy­lar» (philetairus socius) ot­la­ryň bal­da­gyn­dan gur­ýar­lar. Hö­würt­gä­niň esa­sy bö­le­gi­ni gur­mak üçin aga­jyň gu­ry şa­ha­la­ryn­dan peý­da­lan­ýan bu guş­lar hö­würt­ge­si­ni aga­jyň şa­ha­lap du­ran ýe­rin­de, otag­la­ryň gi­rel­ge­si­ni aşak ýa-da gap­da­la bak­dy­ryp ýa­sa­ýar­lar. Her ota­gyň içi­ni ýum­şak bo­lar ýa­ly ow­nuk ot­lar, sü­ýüm­ler bi­len ört­ýär­ler. «Dok­ma­çy­la­ryň» her hö­würt­ge­sin­de ýüz­ler­çe otag bo­lup, 400-e go­laý guş ýa­şa­ýar. Bu guş­la­ryň öý gur­mak­da­ky esa­sy aý­ra­tyn­ly­gy hö­würt­ge­si­ni do­kap, ýe­le çy­dam­ly gör­nüş­de ýa­sa­ma­gy­dyr. Berk­li­gi se­bäp­li «dok­ma­çy­la­ryň» öýü­niň üs­tün­de köp­lenç ýyr­ty­jy guş­lar hö­würt­ge gur­ýarlar.
Möý ke­re­bi. «Örüm­çi­ler» ady­ny alan möý­le­riň dün­ýä­de 45 müň­den gow­rak gör­nü­şi duş gel­ýär. Bu­la­ryň äh­li­si di­ýen ýa­ly ýa­şa­jak öýü­ni ke­rep­den örüp ýa­sa­ýar­lar. Awst­ra­li­ýa­da duş gel­ýän ýap­rak­ly möý (pho­nog­nat­ha graef­fei) öýü­niň mer­ke­zin­de gu­ran ýap­rak ýer­leş­dir­ýär. Bu möý gu­ran ýap­ra­gyň için­de ýa­typ, şol ýer­de-de kö­pel­ýär. Möý­ler ma­ýyş­gak­ly­gy, ag­ram gö­te­ri­ji­li­gi göz öňün­de tu­tup, öý gu­rup bil­ýän ez­ber gur­lu­şyk­çy­lar­dyr.
Sa­myr ben­di. Gem­ri­ji­le­riň ara­syn­da iň meş­hur gur­lu­şyk­çy­lar sa­myr ha­sap­lan­ýar. Sa­myr­lar «ýa­şa­ýyş ja­ýy­ny» gur­mak üçin su­wuň üs­tün­de bent­le­ri gur­ýar­lar. Bu gem­ri­ji­ler bent döretmek üçin aga­jy gem­rip ýyk­ýar­lar. Soň­ra aga­jy to­ga­lap ge­ti­rip, su­wuň üs­tün­de ke­se­li­gi­ne ber­kid­ýär­ler. Akyp gel­ýän gyr­man­ça­lar, çöp-ça­lam­lar wag­tyň geç­me­gi bi­len aga­ja ýa­py­şyp, su­wuň öňü­ni bö­wet­le­ýär. Şeý­le­lik­de, sa­myr­la­ryň ýa­şa­ma­gy üçin oňaý­ly bo­lan ho­wuz­ly meý­dan­ça eme­le gel­ýär. Bu jan­dar­lar so­wuk­dan we ýyr­ty­jy­lar­dan go­ran­mak üçin çöp-ça­lam­dan ýa­sa­lan öýü­niň da­şy­ny pal­çyk bi­len ört­ýär­ler. Sa­myr­lar te­bi­gat­da iň go­wy «agaç us­sa­sy» ha­sap­lan­ýar.
As­ma hö­würt­ge. «Mon­te­zu­ma oro­pen­do­la» ady bi­len ta­nal­ýan guş­lar Mer­ke­zi Ame­ri­ka­da­ky to­kaý­lyk­larda tä­sin as­ma hö­würt­ge­le­ri gur­ýar­lar. Bu guş­lar ýu­murt­ga­sy­ny maý­myn­lar­dan go­ra­mak mak­sa­dy bi­len hö­würt­ge­si­ni agaç­la­ryň bal­da­gy­nyň ujun­da as­ma gör­nü­şin­de ýa­sa­ýar­lar. Hö­würt­ge­si­niň berk bol­ma­gy üçin üzüm çy­byk­la­ryn­dan, çyr­ma­şyk ot­la­ryň bal­da­gyn­dan peý­da­lan­ýar­lar.
Sa­ry­ga­ryn­ja de­pe­le­ri. Kä­bir se­bit­de to­kaý­lar­da ýa-da düz­lük­ler­de uly de­pe­le­re duş ge­lin­ýär. Bu de­pe­le­riň be­ýik­li­gi 3 metr­den 5 met­re çenli ýet­ýär. Sa­ry­ga­ryn­ja­lar agaç­la­ry iý­mek üçin il­ki da­şy­na pal­çyk çal­ýar­lar. Pal­çyk sa­ry­ga­ryn­ja­la­ry Gün şöh­le­sin­den go­rap, öýüň için­de sal­kyn ho­wa şer­ti­ni dö­ret­mä­ge müm­kin­çi­lik ber­ýär. Mör-mö­je­giň bu gör­nü­şi to­par bo­lup ýa­şap, de­pe­le­riň için­de bas­gan­çak­lary, tun­nel­leri we suw ge­çi­ri­ji­le­ri­ni gur­ýar­lar. Ýe­riň aşa­ky bö­le­gin­de otag­lar we am­mar­lar ýer­leş­ýär. «Us­sat gur­lu­şyk­çy­lar» de­pe­le­ri ýö­ri­te dö­red­ýär­ler. Sa­ry­ga­ryn­ja­lar öz ara­syn­da gö­zeg­çi, ýük da­şaý­jy we iş­çi ga­ryn­ja­lar ýa­ly to­par­la­ra bö­lün­ýär.
To­ýun hö­würt­ge. Gü­nor­ta ame­ri­ka­ly «gö­dek hor­ne­rolar» ýa­şa­jak öýü­ni to­ýun pal­çyk­dan gur­ýar­lar. Bu guş­lar aga­jyň uly şa­ha­ly bö­le­gi­ne pal­çyk da­şap, güm­mez şe­ki­lin­de jaý ýasaýarlar. Çyg güm­mez Gün şöh­le­si­ne bi­şip, ga­ty gat­la­ga öw­rül­ýär. Bu bol­sa «gö­dek hor­ne­ro­la­ryň» güýç­li ýa­gyş­dan, ýel­den we ýyr­ty­jy­lar­dan go­ran­ma­gy­ny üp­jün ed­ýär.

Gyzykly bolup bilerЕЩЕ ОТ АВТОРА