Nobeliň edebiýat baýragy – 1945

Gab­rie­la Mist­ral Çi­li­niň şa­hyr ze­na­ny we pe­da­go­gy Lu­si­la Go­doý Al­ka­ýýa­ganyň ta­hal­lu­sy­dyr. Ol An­dyň be­ýik dag­ gerişlerindäki Wi­ku­na oba­syn­da ge­lip çy­ky­şy bo­ýun­ça in­deý He­ro­ni­mo Go­doý Wi­ýa­nue­wa­nyň, şeý­le hem, ge­lip çy­ky­şy bask­lar­dan bo­lan Petronily Al­ka­ýa­gi de Mo­li­na­nyň maş­ga­la­syn­da 1889-njy ýy­lyň 7-nji ap­re­lin­de dün­ýä in­ýär. Mist­ra­lyň ka­ka­sy şa­hyr, sa­zan­da bo­lup, ýer­li baý­ram­çy­lyk­lar üçin şy­gyr dü­züp­dir we bel­li bir me­kan­syz dur­muş ýö­rel­ge­si­ni alyp ba­ryp, maş­ga­la­dan he­mi­şe üz­ňe ýaşapdyr. Mist­ral 1892-nji ýyl­da eje­si bi­len Mon­te-Gran­de gö­çýär, ýe­ne-de 9 ýyl­dan bolsa, La-Se­re­na şä­he­ri­ne gö­çüp bar­ýar. Ol ýer­de onuň öweý gyz dogany mu­gal­lym­çy­lyk ed­ýär. Onuň tä­si­ri bi­len Mist­ral bu kärde işlemegi ýü­re­gi­ne düw­ýär. Onuň sy­ýa­sy dü­şün­je­si ýer­li ga­zet­ler­de çap edi­len ma­ka­la­la­ryn­da we şy­gyr­la­ryn­da öz er­kin pi­ki­ri­ni be­ýan et­mä­ge müm­kin­çi­lik be­rýär. 1907-nji ýyl­da La-Kan­te­ra oba­syn­da mu­gal­ly­myň kö­mek­çi­si­kä, de­mirýol­çy Ro­me­lio Ure­ta bi­len ta­nyş bolup, ba­sym goş bi­rik­dir­ýär. Ýö­ne iki ýyl­dan soň, Ure­ta ara­dan çyk­ýar. Ýan­ýol­da­şy­nyň ölü­mi Mistrala agyr deg­ýär we 1914-nji ýyl­da oňa ba­gyş­lap, il­kin­ji çuňňur şahyrana eseri “Ölüm so­ne­tini” ýaz­ýar. Onuň bu ese­ri Sant­ýa­go­da­ky “Gül­le­riň şü­we­le­ňi” at­ly Çi­li ede­bi­ýat bäs­le­şi­gin­de il­kin­ji baý­ra­ga my­na­syp bol­ýar. Ýaş şa­hyr ze­nan söý­gi şy­gyr­la­ry­nyň özü­niň pe­da­go­gi­k işi­ne zy­ýan ýe­ti­re­rin­den ätiýaçlanyp, “Ölüm so­ne­ti­ni” söý­gü­li ital­ýan ýa­zy­jy­la­ry Gab­rie­le D’An­nun­sio we Fre­de­rik Mist­ra­lyň hor­ma­ty­na Gab­rie­la Mist­ral di­ýen ta­hal­lus bi­len ne­şir et­dir­ýär. Şa­hyr ze­nan bu ta­hal­lu­sy bi­len ba­sym tu­tuş is­pan dil­li dün­ýä­de giň­den ta­na­lyp ugra­ýar. Adamsy ara­dan çy­kan­dan bir ýyl soň­ra, Mist­ral Sant­ýa­go­da pe­da­go­gi­k okuw mek­de­bin­de mu­gal­lymçylyk edip, tiz ösüş ga­zan­ýar. Ba­sym ol de­mir­ga­zyk­da­ky Çi­liý şä­he­ri An­to­fa­gastada baş gö­zeg­çi, şol bir­wag­tyň özün­de ta­ryh, ge­og­ra­fi­ýa we is­pan di­li ug­run­dan mu­gal­lym bol­ýar.
Soň­ra Gab­rie­la ýur­duň gü­nor­ta­syn­da­ky Punta-Are­na­sa gö­çüp gel­ýär we iki ýy­la çe­ken dart­gyn­ly işi­niň do­wa­myn­da, şy­gyr­lar top­lu­my­ny döredip, agyr ru­hy ýag­da­ýyn­dan ha­las bol­ýar. Mist­ral Punta-Are­nas­dan Çi­li­niň in­deý bö­le­gi Te­mu­ko gö­çüp ba­ryp, ol ýer­de ze­nan­lar okuw mek­de­bi­ne müdirlik edýär. Ol bu ýer­de eý­ýäm 16 ýa­şyn­dan ýer­li ede­bi­ýat jem­gy­ýe­ti­niň baş­ly­gy Pab­lo Ne­ru­da bi­len ta­nyşýar. Ol Mist­ra­lyň ze­hi­ni­ne, şa­hy­rçylyk uky­by­na ýo­ka­ry ba­ha ber­ýär.
Mist­ral 1921-nji ýyl­da Sant­ýa­go­nyň okuw mek­de­bi­niň müdirligine bel­le­n­ýär. Ol paý­tag­ta ge­len­den soň, Ko­lumb uni­wer­si­te­ti­niň pro­fes­so­ry Fe­de­ri­ko de Onis bi­len ta­nyş bol­ýar. Fe­de­ri­ko oňa Ko­lumb uni­wer­si­te­ti­niň ýa­nyn­da­ky Is­pan ins­ti­tu­ty­nyň ma­li­ýe goldawy bi­len “La­py­keç­lik” (“Desolacion”, 1922) di­ýen şy­gyr­lar ýy­gyn­dy­sy­ny ne­şir et­mä­ge kömek edýär. Bu eser­dä­ki has­rat temasy oba tebigatynyň gözelligi we dur­mu­şy bi­len ut­ga­şyp gid­ýär. Şa­hy­ryň di­li ju­da ýe­ňil, sa­da. Is­pan ins­ti­tu­tyn­da­ky ab­ra­ýy, şeý­le hem il­kin­ji eser­le­ri­niň Çi­liden daşarda ne­şir edil­me­gi oňa des­si­ne hal­ka­ra de­re­je­sin­de ab­raý ge­tir­ýär. Ame­ri­kan ede­bi­ýat­çy­sy Alf­red Or­tis-War­gas “Şyg­ry­ýet hak­da ylym” di­ýen ese­rin­de “Mist­ral ýa­ly şa­hy­ryň peý­da bol­ma­gy döw­rüň uly wa­ka­sy, çün­ki onuň şy­gyr­la­ryn­da ba­ky­ýe­tiň yz­la­ry me­se-mä­lim du­ýul­ýar. Onuň şyg­ry­ýe­ti oky­jy­ny asyl­ly­ly­ga, adam­kär­çi­li­ge, pä­him­li­li­ge, be­ýik mak­sat­la­ra, tüýs ýü­rek­den duý­gu­daş­ly­ga ça­gyr­ýar” di­ýip ýaz­ýar.
Mist­ral Sant­ýa­go­da­ky okuw mek­de­bi­niň müdirligine bel­le­nen­den köp wagt geç­män­kä, Çi­li­de uni­wer­si­teti tamamlandygy hakyndaky tassyknamasy bol­ma­dyk­la­ryň mu­gal­lym bo­lup iş­le­me­gi­ni ga­da­gan ed­ýän ka­nun çy­ka­ryl­ýar. Şeý­le­lik­de, ol işin­den git­me­li bol­ýar, ýö­ne ba­sym Mek­si­ka­nyň bi­lim mi­nistr­li­gin­den mek­si­kan mek­dep­le­ri we ki­tap­ha­na­la­ry üçin öz­gert­me­le­riň tas­la­ma­sy­ny düz­mek üçin ça­gy­ryş al­ýar. Mist­ra­lyň iş­läp dü­zen tas­la­ma­sy şow­ly çyk­ýar. Şa­hyr Mek­si­ka­da ýa­şap, in­deý­le­riň ta­ry­hy­ny öw­ren­mä­ge we ýurda sy­ýa­ha­t etmäge wagt tap­ýar. Mist­ral Mek­si­ka­dan Bir­le­şen Ştat­la­ra ug­ra­ýar, ol ýer­de­nem Is­pa­ni­ýa, Şweý­sa­ri­ýa we Ita­li­ýa gid­ýär. Ha­çan-da, Çi­lä do­la­nan­da, edil bu ýurduň me­de­ni­ýe­ti­niň we bi­li­mi­niň do­ly yg­ty­ýar­ly we­ki­li hök­mün­de hor­mat bi­len gar­şylanýar hem-de la­ty­n-ame­ri­kan me­de­ni­ýe­ti bo­ýun­ça hö­kü­me­tiň mas­la­hat­çy­sy wezipesine bellenýär.
Mist­ra­lyň “Mä­hir” (“Ternura”, 1924) at­ly ikin­ji şy­gyr­lar ýy­gyn­dy­sy hem uly üs­tün­lik ga­zanýar. Ol neşir edilenden iki ýyl soň­ra, Mist­ral Mil­let­le­r li­ga­syn­da röw­şen pi­kir­li­ler hyz­mat­daş­ly­gy bo­ýun­ça ko­mi­tet­de iş­le­mek üçin Pa­ri­že gid­ýär. Onuň we­zi­pe­si esa­san, Ýew­ro­pa­da çap et­mek üçin la­ty­n-a­me­ri­kan aw­tor­la­ry­nyň eser­le­ri­ni saý­la­makdan ybarat bolup, şol wagt Saý­gon­da Çi­li kon­su­ly bo­lup iş­le­ýän Ne­ru­da­nyň eser­le­ri­ni hödürleýär.
Şa­hyr 1930-1931-nji ýyl­lar­da Ko­lumb uni­wer­si­te­ti­niň Bar­nard kol­le­jin­de la­ty­n-a­me­ri­kan ede­bi­ýa­tyn­dan sapak berýär, şol bir­wag­tyň özün­de Was­sar, Middl­be­ri kol­lej­le­rin­de, Pu­er­to­ri­kan uni­wer­si­te­tin­de sa­pak berýär. Ol dip­lo­ma­tik kar­ýe­ra eýe bol­ýar, 1932-nji ýyl­da Çi­li­niň Italiýadaky kon­su­ly, 1934-nji ýyl­dan hem Çi­li­niň Ispaniýadaky kon­su­ly bo­lup iş­le­ýär. 1938-nji ýyl­da onuň “Ýok et­me” (“Tala”) di­ýen şy­gyr­lar ýy­gyn­dy­sy çyk­ýar. Mist­ral şol ýyl Çi­li­niň Fransiýadaky kon­su­ly we­zi­pe­si­ne bel­le­nýär, ýö­ne Ikin­ji ja­han ur­şy­ ze­rar­ly Bra­zi­li­ýa gid­ýär. Bu ýer­de ol Awst­ri­ýa­dan ge­len ýazyjy Ste­fan Sweýg bi­len ýa­kyn dost­luk gat­na­şyk­la­ry­ny sak­la­ýar.
Şa­hyr 1945-nji ýyl­da “Bü­tin La­tyn Ame­ri­kasyna onuň adyny idea­lis­tik ym­ty­lyş­la­ryň nyşanyna öwren çyn­la­kaý duý­ga ýug­ru­lan şyg­ry­ýe­ti üçin” No­be­liň ede­bi­ýat bo­ýun­ça baý­ra­gy bi­len sy­lag­lan­ýar. Şeý­le­lik­de, Mist­ral ede­bi­ýat bo­ýun­ça No­bel baý­ra­gy­ny alan il­kin­ji la­ty­n-a­me­ri­kan ýa­zy­jy­sy bol­ýar.
Ol 1946-njy ýyl­da Çi­li­niň Los-An­je­les­däki kon­su­ly, şol bir­wag­tyň özün­de bol­sa, BMG-niň adam hu­kuk­la­ry bo­ýun­ça Ko­mis­si­ýa­syn­da iş­le­ýär. 1951-nji ýyl­da Çi­li­niň milli ede­bi­ýat baý­ra­gy bi­len sy­lag­lan­ýar we şol ýyl ýene-de Çiliniň Italiýadaky kon­su­ly wezipesine bel­len­ýär. Ýö­ne sag­lyk ýag­da­ýy­nyň ýa­ra­maz­laş­ma­gy ze­rar­ly dynç alşa çykýar we Nýu Ýork­da­ky öýü­ne gö­çüp gel­ýär. Sag­lyk ýag­da­ýy­na ga­ra­maz­dan, şa­hyr 1954-nji ýyl­da Çi­liý uni­wer­si­te­ti­niň hor­mat­ly de­re­je­si­ni al­ma­ga we Pre­zi­dent köş­gün­de 200 ada­myň öňün­de çy­kyş et­mä­ge öz wa­ta­ny­na gid­ýär. Ol Nýu Ýor­ka do­la­nyp ba­ran­dan soň­ra, Ko­lumb uni­wer­si­te­ti­niň hor­mat­ly de­re­je­si bi­len sy­lag­lan­ýar. 1954-nji ýyl­da “Miwe sy­kyl­ýan jaý” (“Lagar”) at­ly şy­gyr­lar ki­ta­by­ny ne­şir et­dir­ýär.
Mist­ral 1957-nji ýy­lyň 10-njy ýan­wa­ryn­da 67 ýa­şy­nyň için­de Nýu Ýork­da düw­nük ke­se­lin­den ara­dan çyk­ýar. Ol öz wa­ta­ny­na äki­di­lip, ça­ga­ly­gy­nyň ala­ba­ha­ry­ny ge­çi­ren ýe­ri Mon­te-Gran­de­de depin edilýär. Onuň guburynda “Öz su­rat­ke­şi bol­ma­dyk halk – jan­syz ruh­dur” di­ýen ýaz­gyly ýadygärlik goýulýar.
Onuň şy­gyr­la­ry­ny ter­ji­me eden ame­ri­kan şa­hy­ry Lengs­t­on Hýuz “Is­pan dil­li ýurt­lar­da Gab­rie­la­nyň şy­gyr­la­ry­ny her bir öý­de oka­ýar­lar. Onuň şy­gyr­la­ry ýö­ne­keý­li­gi, te­bi­gy­ly­gy bi­len ta­pa­wut­lan­ýar” di­ýip ýaz­ýar. Çili şahyry we edebiýatçysy Tor­res-Rio­se­ko Ar­tu­ro bol­sa, oňa bel­li pe­da­gog we şahyr hök­mün­de ba­ha ber­ýär. “Onuň tä­ze­lik­çi­lik çe­me­le­şi­şi ýaş ýa­zy­jy­lar üçin gö­rel­de­dir” di­ýip bel­läp geç­ýär.