Şu ýyl meş­hur rus saz­şy­na­sy we folk­lor­çy­sy Wik­tor Alek­sand­ro­wiç Us­pens­ki­niň ýur­du­my­za ama­la aşy­ran yl­my sa­pa­ry­nyň baş­la­ma­gy­na 100 ýyl bol­dy. Mer­ke­zi Azi­ýa halk­la­ry­nyň aý­dym-saz me­de­ni­ýe­ti­ni öw­ren­me­giň ta­ry­hyn­da meş­hur saz­şy­nas­lar – Wik­tor Alek­sandro­wiç Us­pens­ki­niň (1879-1949) we Wik­tor Mi­haý­lo­wiç Bel­ýa­ýe­wiň (1888-1968) yl­my iş­le­ri aý­ra­tyn or­ny eýe­le­ýär. Olar 1925-1928-nji ýyl­lar­da Türk­me­nis­ta­nyň dür­li kün­je­gi­ne sy­ýa­hat edip, saz-et­nog­ra­fik sa­par­la­ry­nyň üçü­si­ni ama­la aşyr­ýar­lar. Ge­çen XX asy­ryň ba­şyn­da, türk­men me­de­ni­ýe­ti pro­fes­sio­nal sun­ga­ty dö­ret­mek­de has çyn­la­kaý ädim­le­ri ädip baş­lan­da, ne­sil­den nes­le ge­çip gel­ýän baý saz mi­ra­sy çuň­ňur öw­ren­mek we ola­ry go­rap sak­la­mak ze­rur­ly­gy ýü­ze çyk­ýar. Hut şol dö­wür­de W.A.Us­pens­kiý bi­len W.M.Bel­ýa­ýew bu ugur­da­ky öz­bo­luş­ly işi­ne baş­la­ýar­lar.
Türk­men halk saz dö­re­di­ji­li­gi ba­ra­da­ky yl­my esas­lan­dyr­mak­da uly iş bi­ti­ren W.A.Us­pens­kiý öz sa­par­la­ry­nyň do­wa­myn­da meş­hur bag­şy­lar bi­len du­şu­şyp, türk­men saz sun­ga­ty ba­ra­da köp san­ly mag­lu­mat­la­ry top­la­ýar we 350-den gow­rak halk saz­la­ry­ny hem-de mu­kam­la­ry no­ta ge­çir­ýär. Rus kom­po­zi­to­ry Wik­tor Alek­sandro­wiç 1918-nji ýyl­da Daş­ken­de gö­çüp ge­lip, bü­tin öm­rü­ni Mer­ke­zi Azi­ýa halk­la­ry­nyň aý­dym-saz folk­lor baý­ly­gy­ny go­rap sak­la­ma­ga ba­gyş­la­ýar. Onuň il­kin­ji et­nog­ra­fik işi­ne hut bi­ziň ýur­du­myz­dan baş­la­ma­gy türkmen halkynyň baý aýdym-saz mirasyna eýedigini görkezýär.
Us­pens­kiý sy­ýa­ha­tyň esa­sy ýü­kü­ni öz üs­tü­ne al­ýar. Onuň yl­my to­pa­ry 4 ýy­lyň için­de türk­men oba­la­ry­nyň kö­pü­sin­de sa­par­da bol­ýar. Onuň adam­kär­çi­li­gi we aý­dym-sa­za bo­lan hö­we­si ýer­li bag­şy­la­ryň hem-de sa­zan­da­la­ryň ün­sü­ni özü­ne çek­ýär. Ne­ti­je­de, olar uly hö­wes bi­len Us­pens­kä hem­me­ta­rap­la­ýyn ýar­dam ber­ýär­ler. Türk­men at­ly ýi­git­le­ri bol­sa, oňa ýol­be­let­lik ed­ýär­ler.
1927-nji ýy­lyň okt­ýab­ryn­da Wik­tor Us­pens­kiý Kras­no­wodsk (hä­zir­ki Türk­men­ba­şy), Esen­gu­ly, Gy­zy­let­rek (hä­zir­ki Et­rek), Gar­ry­ga­la (hä­zir­ki Magtymguly), No­hur we Ba­my se­bit­le­ri­ne yl­my sa­par­la­ry ama­la aşyr­ýar. Olar Gy­zy­let­re­giň üs­ti bi­len Ça­ta ge­len­soň­lar, çalt ak­ýan Sum­bar der­ýa­syn­dan kyn­lyk bi­len ge­çip, So­ňu­da­ga bar­ýar­lar. Us­pens­kiý sy­ýa­ha­tynyň do­wa­myn­da­ky ýol ýaz­gy­la­ryn­da Et­rek we So­ňu­dag se­bit­le­ri­niň owa­dan te­bi­ga­ty we haý­wa­nat dün­ýä­si ba­ra­da aý­ra­tyn bel­läp geç­ýär. Onuň So­ňu­da­ga sa­pa­ry­nyň esa­sy mak­sa­dy, ga­dy­my aý­dym-saz­la­ry no­ta ge­çir­mek we res­mi­na­ma­laş­dyr­mak üçin meş­hur Çow­dur bag­şy bi­len du­şuş­mak bo­lup­dyr. Çow­dur bag­şy il için­de us­sat du­tar­çy, köp saz­la­ry we goş­gu­la­ry ýat­dan bil­ýän bag­şy hök­mün­de ta­na­lyp­dyr. Ýö­ne saz öw­re­ni­jä Çow­dur bag­şy bi­len gö­rüş­mek mi­ýes­ser et­män­dir. Se­bä­bi Çow­dur bag­şy So­ňu­dag­dan has aňyr­da­ky oba­la­ryň bi­ri­ne to­ýa ça­gy­ry­lyp, gaý­dyp gel­jek wag­ty hem bel­li bol­man­dyr. Şon­dan soň saz öw­re­ni­ji So­ňu­dag­dan 21 ki­lo­metr tö­we­re­gi uzak­lyk­da­ky Sum­bar der­ýa­sy­nyň ke­na­ryn­daky Gy­zyl­ba­ýyr­da­ky Du­zo­lum oba­sy­na gel­ýär. Ol bu ýer­de Gul­mäm­met Küt­men og­lu­nyň öýün­de myh­man bol­ýar. Us­pens­kiý oba adam­la­ry bi­len bo­lan gür­rüň­deş­lik­de So­ňu­dag­da bo­lan­da be­ýik türk­men şa­hy­ry Mag­tym­gu­ly Py­ra­gy­nyň aram ta­pan ýe­ri­niň şol ýer­den uzak­da däl­di­gi­ni bi­lip ga­lyp, zyýarat etmek mümkinçiligini elden giderenine ju­da gy­nan­ýar. Saz­şy­nas öz et­nog­ra­fik ýaz­gy­la­ryn­da türk­men ede­bi­ýa­ty­nyň gör­nük­li we­ki­li­niň gu­bu­ry­na go­laý ba­ryp hem oňa zy­ýa­rat edip bil­mä­ndi­gi­ne örän ökün­ýär. Ol Du­zo­lum oba­syn­da Gul­mäm­met aga­nyň öýün­de myh­man­çy­lyk­da bo­lan­da, oba adam­la­ryn­dan Mag­tym­gu­ly Py­ra­gy­nyň bir­nä­çe şy­gyr­la­ry­ny hem ýa­zyp al­ýar. Ha­ky­kat­da, Us­pens­ki­niň bu se­bit­le­re sa­pa­ry ýe­ňil bol­man­dyr, ýö­ne onuň göz­leg­le­re bo­lan hy­ju­wy, halk me­de­ni­ýe­ti­ne çuň­ňur hor­mat goý­ma­gy oňa gym­mat­ly mag­lu­mat­la­ry ýyg­na­ma­ga müm­kin­çi­lik ber­ýär.
Bel­läp geç­sek, 100 ýy­la go­laý mun­dan öň, Türk­me­nis­ta­na saz ýaz­ma­ga ge­len saz­şy­nas Wik­tor Us­pens­ki­niň myh­man bo­lan öýi Gul­mäm­met aga­nyň ne­be­re­le­ri hä­zir­ki wagt­da Gy­zyl­ba­ýyr oba­syn­da ýa­şa­ýar. Gy­zyl­ba­ý­yr obasynyň ýa­şaý­jy­sy Tu­wak­mäm­met (ata­sy Jan­mäm­met) aga­sy Gul­mäm­me­diň we onuň aýa­ly Ak­meň­li­niň bu myh­man­sö­ýer­li­gi­ni he­mi­şe uly buý­sanç bi­len ýat­la­ýar. Saz öw­re­ni­ji­le­riň Çow­dur bag­şy­ny idäp ge­liş­le­ri we ola­ryň Gul­mäm­met Küt­men og­lu­nyň öýün­de myh­man bol­şy ba­ra­da W.A.Us­pens­kiý bi­len W.M.Bel­ýa­ýe­wiň «Türk­men sa­zy» ki­ta­byn­da jik­me-jik gür­rüň be­ril­ýär.
Us­pens­kiý ta­ra­pyn­dan top­la­nan mag­lu­mat­lar sel­je­rme we yl­my taý­dan dü­şün­di­riş ta­lap edip­dir. Şeý­le­lik­de, bu işe gör­nük­li sazşynas-teo­re­tik we saz ta­ryh­çy­sy W.M.Bel­ýa­ýew hem gat­naş­ýar. Bel­ýa­ýew Us­pens­ki­niň ýaz­gy­la­ry­ny öw­re­nip, türk­men halk aý­dym-saz­la­ryn­da düýp­li der­ňew ge­çir­ýär. Türk­men halk saz dö­re­di­ji­li­gi­niň ka­kuw aý­ra­tyn­lyk­la­ry­ny, ritm gur­luş­la­ry­ny, äheň we ýe­ri­ne ýe­ti­riş usul­la­ry­ny öw­ren­ýär.
Şeý­le­lik­de, ola­ryň bi­le­lik­dä­ki işi iki jilt­lik «Türk­men sa­zy» ese­rin­de öz be­ýa­ny­ny tap­ýar. Bu ki­tap­da di­ňe bir top­la­nan saz­lar hö­dür­len­män, eý­sem, türk­men aý­dym-saz ul­ga­my­nyň aý­ra­tyn­ly­gy­ny açyp gör­kez­ýän çuň­ňur saz sel­jer­me­le­ri hem be­ýan edil­ýär. Ne­ti­je­de, 1928-nji ýyl­da kom­po­zi­tor we folk­lor­çy W.A.Us­pens­ki­niň we W.M.Bel­ýa­ýe­wiň «Türk­men sa­zy» at­ly mo­nog­ra­fi­ýa­sy­nyň birinji jil­di, 1936-njy ýyl­da bol­sa, ikin­ji jil­di ki­tap gör­nü­şin­de çap­dan çyk­ýar. Us­pens­kiý sa­zy ýa­zyp al­ma­gyň tä­ze usul­la­ry­ny we ta­kyk no­ta transk­rip­si­ýa­sy­ny ula­nyp, bag­şy-sa­zan­da­la­ryň hut özlerin­den halk aý­dym­la­ry­ny, saz gu­ral­la­ry­nyň heň­le­ri­ni we ga­dym­dan gel­ýän nus­ga­wy saz­la­ry no­ta ge­çir­ýär. Ki­tap­da türk­men folk­lor žanr­la­ry hem be­ýan edi­lip, saz öw­re­ni­ji alym ola­ry hüw­di aý­dym­la­ry, lä­le­ler (gyz­la­ryň ýe­ri­ne ýe­tir­ýän aý­dym­la­ry), ýaş ge­lin­le­riň (çu­wal gyz­la­ryň) aý­dym­la­ry, zäh­met aý­dym­la­ry, mon­ju­gat­dy aý­dym­la­ry we toý aý­dym­la­ry ýa­ly to­par­la­ra böl­ýär.
Us­pens­ki­niň we Bel­ýa­ýe­wiň yl­my bar­lag­la­ry türk­men me­de­ni­ýe­ti hem-de saz sun­ga­ty üçin uly äh­mi­ýe­te eýe­dir. Türk­men halk saz dö­re­di­ji­li­gi öw­re­ni­len­de W.A.Us­pens­ki­niň we W.M.Bel­ýa­ýe­wiň at­la­ry hem-de ola­ryň Türk­me­nis­ta­na ama­la aşy­ran sa­par­la­ry uly hor­mat bi­len ýat­lan­ýar. 1929-njy ýyl­da us­sat kom­po­zi­tor we sazşynas Wik­tor Alek­sand­ro­wiç Us­pens­kä «Türk­me­nis­ta­nyň halk ar­tis­ti» di­ýen hor­mat­ly at be­ril­ýär.
Hä­zir­ki wagt­da W.A.Us­pens­ki­niň W.M.Bel­ýa­ýew bi­len bi­le­lik­de ne­şir eden «Türk­men sa­zy» mo­nog­ra­fi­ýasy­nyň peý­da bol­ma­gy­na 100 ýy­la go­laý wagt geç­di, ýö­ne ol he­ni­zem aý­dym-saz mek­dep­le­ri­niň we kon­ser­wa­to­ri­ýa­nyň okuw­çy­la­ry üçin mag­lu­mat ki­ta­by­dyr. Bu ki­tap on­ýyl­lyk­lar­dan soň, 2016-njy ýyl­da Aş­ga­bat­da iki tom­luk gör­nü­şin­de tä­ze­den ne­şir edil­di. Türk­men saz yl­myn­da­ky bi­ti­ren hyz­mat­la­ry göz öňün­de tu­tu­lyp, Aş­ga­bat­da­ky kö­çe­le­riň bi­ri­ne Us­pens­ki­niň ady da­kyl­dy. Şu ýy­lyň ap­rel aýyn­da Us­pens­ki­niň ýur­du­my­za ama­la aşy­ran yl­my sa­pa­ry­nyň baş­la­ma­gy­nyň 100 ýyl­ly­gy­na ba­gyş­la­nyp, Ma­ýa Ku­ly­ýe­wa adyn­da­ky Türk­men mil­li kon­ser­wa­to­ri­ýa­syn­da «Saz­şy­na­syň sa­par­la­ry­nyň türk­men me­de­ni­ýe­ti­ni öw­ren­mek­dä­ki äh­mi­ýe­ti» at­ly yl­my-ama­ly mas­la­hat ge­çi­ril­di. Mas­la­hat­da çy­kyş eden­ler türk­men me­de­ni­ýe­ti­ni we sun­ga­ty­ny yl­my de­re­je­de öw­re­nip, hä­zir­ki gün­le­ri­mi­ze ge­lip ýet­me­gin­de uly iş­le­ri bi­ti­ren us­sat saz sungatyny öw­re­ni­ji alym W.A.Us­pens­ki­niň yl­my göz­leg­le­ri, öm­ri we dö­re­di­ji­li­gi ba­ra­da gy­zyk­ly mag­lu­mat­la­ry we my­sal­la­ry ge­tir­di­ler. Şeý­le hem ge­çen ýyl ýur­du­myz­da Türk­me­nis­ta­nyň Döw­let me­de­ni­ýet mer­ke­zi­niň Döw­let ki­tap­ha­na­sy­nyň çe­per­çi­lik bö­lü­mi ta­ra­pyn­dan Türk­me­nis­ta­nyň halk ar­tis­ti, sazşynas-et­nog­raf W.A.Us­pens­ki­niň dog­lan gü­nü­niň 145 ýyl­ly­gy­na ba­gyş­la­nan çä­re gu­ral­dy.

Şa­dur­dy Sa­dy­kow,
Et­rek et­ra­by­nyň Mag­tym­gu­ly adyn­da­ky 9-njy or­ta mek­de­bi­niň mu­gal­ly­my.

Gyzykly bolup bilerЕЩЕ ОТ АВТОРА