Ge­liň, il­ki bi­len, “jür­jan” sö­zü­ne na­zar aý­la­lyň. Jür­jan de­mir­ga­zyk Eý­ran­da türk­men­le­riň ýa­şa­ýan we­la­ýa­tyn­da­ky Gür­gen şä­he­ri­niň öň­ki ady­dyr. Ga­dy­my ýaz­gy­la­ra ser sa­la­ny­myz­da, bu ýe­riň ir­ki dö­wür­ler­de Jür­jan ady bi­len giň­den meş­hur bo­lan­dy­gy­na göz ýe­tir­ýä­ris. Ta­ry­hy mag­lu­mat­la­ra gö­rä, bu tö­we­rek­ler­de ýa­şa­ýan türk­men­ler örän ga­dy­my wagt­lar­dan bä­ri çar­wa­çy­lyk­dan otu­rym­ly­ly­ga ge­çip, eke­ran­çy­lyk bi­len meş­gul­la­nyp­dyr­lar. Jür­jan ir­ki hem or­ta asyr­lar­da mö­hüm söw­da ýol­la­ry­nyň ugrunda ýer­le­şen­li­gi se­bäp­li, dün­ýä­niň beý­le­ki kün­jek­le­rin­de hem ta­na­lyp­dyr. Bu ýer­de gör­nük­li şa­hyr­la­ryň, alym­la­ryň en­çe­me­si ýe­ti­şip­dir. Ola­ryň ara­syn­da uly luk­man­çy­lyk en­sik­lo­pe­di­ýa­sy­nyň aw­to­ry Se­ýit Ys­ma­ýyl Gür­gen­li luk­man­çy­ly­ga de­giş­li en­çe­me eser­le­ri dö­re­dip­dir.
XI asyr­da ýa­şap ge­çen gör­nük­li türk­men aly­my Se­ýit Ys­ma­ýyl Gür­gen­li “Za­ri­ýa”, “Ho­re­zi­miň şa­sy”, “Ho­rezm şa­nyň ser­ma­ýa­sy” ýa­ly meş­hur eser­le­ri bi­len bü­tin dün­ýä­de äş­gär ta­na­lyp­dyr.
Ber­ka­rar döw­le­ti­mi­ziň bag­ty­ýar­lyk döw­rün­de türk­men oky­jy­la­ry Se­ýit Ys­ma­ýyl Gür­gen­li­niň “Te­bip­çi­lik ýan ki­ta­by” at­ly ese­ri­ni türk­men di­lin­de oka­ma­ga müm­kin­çi­lik al­dy­lar. 1057-nji ýyl­da Gür­gen­de dün­ýä inip, 1137-nji ýyl­da 80 ýa­şyn­da, ga­dy­my Merw­de ara­dan çy­kan Gün­do­ga­ryň be­ýik şah­sy­ýe­ti Se­ýit Ys­ma­ýyl Gür­gen­li öz döw­rü­niň şa­la­ry Te­ke­şiň hem-de At­sy­zyň köşk luk­ma­ny bo­lup­dyr.
Be­ýik şah­sy­ýe­tiň “Te­bip­çi­li­giň ýan ki­ta­by” at­ly ese­ri ke­sel­le­ri anyk­la­mak­da, be­jer­mek­de ba­ha­sy­na ýe­tip bol­ma­jak di­wan­dyr. Bu eser Luk­man He­ki­miň, ýag­ny, Abu Aly Ibn Si­na­nyň “Te­bip­çi­li­giň ka­nun­la­ryn­dan” soň, te­bip­çi­li­giň iň yg­ty­bar­ly ýy­gyn­dy­sy ha­saplanýar. Ki­tap­da iki ýüz tö­we­re­gi ke­se­liň ala­mat­la­ry ba­ra­da gür­rüň edil­ýär. Ola­ry dür­li mel­hem­ler, em­ler bi­len be­jer­me­giň ýol­la­ry sal­gy be­ril­ýär. Ki­ta­byň gym­mat­ly ta­rap­la­ry­nyň bi­ri-de, sal­gy be­ril­ýän mel­hem­le­riň dü­zü­mi­ne gir­ýän to­pa­lak, çyr­ma­şyk, gö­ýül, ser­se­pil, mer­ji­mek, zirk, ma­ma­çö­rek ýa­ly ot-çöp­le­riň ag­la­ba­sy­nyň mäh­ri­ban di­ýa­ry­myz­da bit­ýän­li­gi­dir.
Se­ýit Ys­ma­ýyl Gür­gen­li­niň “Ze­hi­re” ese­ri te­bip­çi­li­ge de­giş­li gu­tar­nyk­ly tu­tuş bir döw­ri öz içi­ne al­ýar. 10 jiltden yba­rat bo­lan bu eser­de dür­li ke­sel­ler – hy­lyt­lar hak­da, ýag­ny, mad­da­lar, be­den ag­za­la­ry, sag­ly­gy go­ra­ma­gyň äh­mi­ýe­ti, ten ke­sel­le­ri, ru­hy ke­sel­ler, be­den­den çyk­ýan mad­da­lar, dür­li ho­wa we ýa­şa­ýyş şert­le­rin­de sag­ly­gy go­rap sak­la­ma­gyň ýol­la­ry ha­kyn­da gi­ňiş­le­ýin söh­bet açyl­ýar. Şu­nuň bi­len bir­lik­de, eser­de ta­gam, uky we oýa­lyk, he­re­ket, asu­da­lyk, ly­bas­lar, atyr­dyr ýag­la­ry, der­man­la­ry özü­ňe ýa­ram­ly edip ulan­mak, kel­le­den we en­da­myň baş­ga ýe­rlerin­den gan al­dyr­mak hak­da hem mag­lu­mat ber­lip­dir. Şeý­le hem bu eser­de içi­ňi ýuw­mak, şem goý­mak, ça­ga ter­bi­ýe­si, gar­ry­la­ra se­ret­mek ýa­ly mö­hüm me­se­le­ler goz­gal­ýar. Kel­le­den da­ba­ny­ňa deňeç adam­da dö­re­ýän ke­sel­le­riň se­bäp­le­ri­ni we ala­mat­la­ry­ny anyk­la­ma­gyň usul­la­ry sal­gy be­ril­ýär. Bu aja­ýyp ki­tap çiş­le­riň we ýa­ra­la­ryň be­je­ri­li­şi, ot bas­mak, süňk­le­riň dö­wül­me­gi we çyk­ma­gy, zä­her­len­me­giň we ony be­jer­me­giň gör­nüş­le­ri, zä­he­re gar­şy ula­nyl­ýan der­man­lar ba­ra­da giň dü­şün­je ber­ýär. Bir söz bi­len aý­da­ny­myz­da, bu eser te­bip­çi­lik yl­my we hü­nä­ri ba­ra­da do­ly okuw maglumatlaryny özün­de jem­le­ýär.
Hor­mat­ly Pre­zi­den­ti­mi­ziň taý­syz ta­gal­la­sy bi­len ýur­du­myz­da sag­lyk ul­ga­myn­da ama­la aşy­ryl­ýan düýp­li iş­ler­de Se­ýit Ys­ma­ýyl Gür­gen­li­niň mi­ras gal­dy­ran eser­le­ri­niň gym­ma­ty diý­seň ulu­dyr. Ol eser­ler bi­ziň her bi­ri­miz üçin eg­sil­mez çeş­me­dir.
Tir­kiş Baý­ra­mow, Türk­me­nis­ta­nyň
Go­ran­mak mi­nistr­li­gi­niň
Beýik Saparmyrat Türkmenbaşy adyndaky Har­by ins­ti­tu­ty­nyň mu­gal­ly­my.

Gyzykly bolup bilerЕЩЕ ОТ АВТОРА