Gündelik durmuşda «Alym bolmak aňsat, adam bolmak kyn» diýen aýtgyny köp eşidýänsiňiz. Aslyýetinde, bu ýerde göz öňünde tutulýan «adam bolmak» – kämillik, sypaýyçylyk, akýüreklilik hem edeplilikdir. Ilhalar kişileri beýleki adamlardan tapawutlandyrýan sypatlar, ine şu häsiýetlerdir.

Per­zent ter­bi­ýe­si­ne bi­parh ga­ra­ma­ly däl­di­gi ga­dym­dan bä­ri aýdylyp gelinýän pent. Mö­min­le­riň emi­ri Aly ibn Abu Ta­lyp: «Ça­ga­la­ry­ňy­zy di­ňe şu dö­wür üçin däl, gel­jek za­man­la­ry hem göz öňün­de tu­tup ter­bi­ýe­läň» di­ýer eken. Gys­ga hem bol­sa, aky­la mu­wa­pyk söz. Ter­bi­ýe­çi­ler, mu­gal­lym­lar, ene-ata­lar ça­ga­la­ryň edep-ter­bi­ýe­si­ni kä­mil­leş­dir­mek ar­ka­ly ola­ra ýa­şaý­şyň tä­ze göz­ýe­tim­le­ri­ni, üs­tün­li­giň he­niz el deg­me­dik ga­py­la­ry­ny açyp ber­mä­ge, bag­ta elt­ýän ha­lal ýol­la­ry öw­ret­mä­ge – gel­je­ge my­na­syp taý­ýar­la­ma­ga borç­lu­dyr­lar. Şu wagt­dan per­zent­le­riň aňy­na se­pi­len tä­lim to­hum­la­ry, ýü­rek­le­ri­ne otur­dy­lan ýag­şy­lyk na­hal­la­ry mä­käm boý al­sa, tüýs di­ýen çag­la­ryn­da ol dü­şün­je­le­riň ha­syl be­rip baş­la­jak­dy­gy hem­mä­mi­ze mä­lim. Yn­san­lar gel­je­ge taý­ýar­lyk­ly bol­ma­ly, taý­ýar­lyk­ly bar­ma­ly.
As­lyn­da yn­san ça­ga­sy ýag­şy ar­zuw­lar bi­len dün­ýä in­ýär. Ýag­şy ar­zuw­da ýa­şa­mak ada­myň te­bi­ga­ty­na mah­sus. Ýö­ne ýer­den «Ýag­şy ni­ýet – ýa­rym döw­let» di­ýil­me­ýär. Adam öm­rü­niň do­wa­myn­da edep al­ýar, oka­ýar, zäh­met çek­ýär, maş­ga­la gur­ýar, ça­ga­la­ry­ny ter­bi­ýe­le­ýär we ola­ry dur­mu­şa ug­ruk­dyr­ýar. Ýo­ka­ry ah­lak­ly adam şu dur­muş «du­ral­ga­la­ry­nyň» äh­li­sin­de hem ýag­şy ar­zuw­la­ra kö­ňül be­rip ýa­şa­ýar, di­ňe jem­gy­ýe­te peý­da­ly iş­le­re özü­ni ba­gyş­la­ýar.
Şah­sy­ýet ta­ra­pyn­dan adam gat­na­şyk­la­ryn­da özü­ňi alyp bar­ma­gyň anyk ýü­ze çyk­ma­la­ry­na ah­lak ede­bi ýa-da edep­li­lik di­ýil­ýär. Ah­lak­ly­ly­gyň we edep­li­li­giň bir­nä­çe gör­ke­zi­ji­le­ri bar. Yn­sa­nyň ede­bi onuň ah­lak kä­mil­li­gi­niň de­re­je­si­ne bag­ly­dyr. Şeý­le­lik­de, edep ah­lak­dan gaýd­ýar. Edep ka­da­la­ry ah­lak ka­da­la­ry­ny dur­mu­şa ge­çir­me­giň me­ha­niz­mi­dir. Edep­li yn­san ah­lak­ly yn­san­dyr, ah­lak­ly yn­san bol­sa me­de­ni­ýet­li yn­san­dyr. Ah­lak­syz yn­san we­lin, is­len­dik ýag­daý­da jem­gy­ýet­çi­lik ta­ra­pyn­dan edep­siz we me­de­ni­ýet­siz ha­sap­lan­ýan­dyr.
Türk­men jem­gy­ýe­ti­niň ir­ki dö­wür­le­rin­de hem edep ka­da­la­ry­na mö­hüm äh­mi­ýet ber­lip­dir. Edep ka­da­la­ry hem edil ah­lak ka­da­la­ry ýa­ly hal­kyň men­ta­li­te­ti­ne esas­lan­ýar hem-de şon­dan ge­lip çyk­ýar. Şo­ňa gö­rä-de, türk­men ede­bi beý­le­ki halk­la­ryň edep ka­da­la­ryn­dan düýp­li ta­pa­wut­lan­ýar. Öz ge­ze­gin­de edep­li­li­giň ah­lak­dan gaýd­ýan­dy­gy­ny, ah­lak­ly­ly­gyň dur­muş­da ýü­ze çyk­ma­sy­nyň de­re­je gör­ke­zi­ji­si hök­mün­de hal­ky­my­zyň ah­lak ka­da­la­ry bo­lup dur­ýan­dy­gy­na göz ýe­tir­mek bol­ýar. Ha­ky­kat­dan-da erk­li, çy­dam­ly, utanç-ha­ýa­ly, yg­rar­ly, pes­päl, ge­çi­rim­li, ugur­ta­py­jy, öň­den­gö­rü­ji bol­mak hem-de beý­le­ki ah­lak ka­da­la­ry­nyň ta­la­ba­la­ýyk ber­jaý edil­me­gi as­lyn­da edep­li­lik­den ny­şan­dyr. Edep ka­da­la­ry­nyň ta­lap­la­ry do­ly we dog­ry ber­jaý edi­len­de, her bir adam ýo­ka­ry ah­lak­ly hem me­de­ni­ýet­li şah­sy­ýet hök­mün­de jem­gy­ýet­de uly ab­raý-mer­te­bä eýe bol­ýar.
Şeý­le­lik­de, gu­jur-gaý­rat­ly, ta­lap­kär şah­sy­ýe­ti ke­ma­la ge­tir­mek üçin, jem­gy­ýet­de dür­li de­re­je­ler­de ah­lak ter­bi­ýe­si döw­re­bap gu­ra­lan bol­ma­ly, me­ýil­na­ma­la­ýyn esas­da üz­nük­siz ama­la aşy­ryl­ma­ly. My­sal üçin, türk­men­ler­de ir dö­wür­ler­den bä­ri maş­ga­la­da maş­ga­la­ba­şy ta­ra­pyn­dan öwüt-ün­dew iş­le­ri hemişe ge­çi­ri­lip dur­lup­dyr.
Dur­muş­da edep ka­da­la­ry­nyň ber­jaý edi­li­şi şah­sy­ýe­tiň her bir he­re­ke­tin­den ýa-da edep­siz he­re­ket­den sak­lan­ma­gyn­dan aý­dyň gö­rün­ýär. Özi-de er­kek ki­şi­niň we aýal maş­ga­la­nyň ede­bi­niň öz ta­pa­wut­ly ta­rap­la­ry bol­ýar, şeý­le hem şah­sy­ýe­tiň ýa­şy­na bag­ly­lyk­da ede­biň ýü­ze çyk­ma­sy­nyň öz hä­si­ýet­li aý­ra­tyn­lyk­la­ry bar­dyr. Aý­da­lyň, sa­lam­laş­mak­da, mä­re­ke­de özü­ňi alyp bar­mak­da, özüň­den uly-ki­çi­ler bi­len gat­na­şyk­lar­da we ş.m. Gör­şü­miz ýa­ly, dur­muş­da edep­li­lik ada­myň he­re­ket­le­ri­niň ýa-da olar­dan sak­lan­ma­gy­nyň ne­ti­je­sin­de ýü­ze çyk­ýar.
Men-men di­ýip dö­şü­ne kak­ýan ki­şi­niň dur­muş ýo­lun­da üýt­ge­şik ga­zan­ýan üs­tün­li­gi, jem­gy­ýet­de bol­sa üý­şüp ýa­tan ab­raý-mer­te­be­si ýok­dur. Onuň tö­tän­den ýet­ýän de­re­je­le­ri hem gys­ga wagt­lyk­dyr, ýag­ny soň­suz­dyr. Ulum­sy hem te­kep­bir ada­myň dur­muş­da bar ala­da­sy diňe özi bol­ýar, jem­gy­ýe­te hem peý­da­sy ýet­me­ýär di­ýen ýa­ly. Çün­ki ol şah­sy bäh­bit­le­ri­ni el­my­da­ma jem­gy­ýe­tiň­ki­den ýo­kar­da goý­ýar. Şu ze­ýil­li adam­lar köp­bil­miş­li­ge ýol ber­ýär­ler, eden iş­le­ri­ni hem gö­wün­li-gö­wün­siz ed­ýär­ler, adat­ça, öz­le­ri­ni me­de­ni­ýet­siz alyp bar­ýar­lar, edep­le­ri-de pes bol­ýar.
Ber­ka­rar döw­le­tiň tä­ze eýýamynyň Gal­ky­ny­şy döw­rün­de ýaş­la­ryň kä­mil ah­lak keş­bi­ni ke­ma­la ge­tir­mek­de Gahryman Arkadagymyzyň yl­ham çeş­me­sin­den dö­rän, türk­men jem­gy­ýe­ti­niň dür­li ugur­la­ry­na ba­gyş­la­nan bir­nä­çe yl­my-tej­ri­be maz­mun­ly eser­le­ri aý­ra­tyn äh­mi­ýe­te eýe bol­dy. Yk­bal­la­ry­my­za bagt nu­ru­ny ça­ýan, hal­ky­my­zy has-da eş­ret­li gün­le­re ynam­ly alyp bar­ýan Gahryman Arkadagymyzyň, Arkadagly Gahryman Serdarymyzyň ja­ny sag, ba­şy dik bol­sun, il-ýurt bäh­bit­li, umu­ma­dam­zat äh­mi­ýet­li tut­ýan tu­tum­ly iş­le­ri ro­wa­na ýol­lar­da ro­waç­lyk­la­ra bes­len­sin!

Bag­ty­ýar GUR­BAN­BER­DI­ÝEW,
Türkmenistanyň Içeri işler ministrliginiň institutynyň talyby.

Gyzykly bolup bilerЕЩЕ ОТ АВТОРА