Te­bi­ga­ty we te­bi­gy baý­lyk­la­ry go­ra­mak bi­le­le­şi­gi (IUCN) jan­ly-jan­dar­la­ryň 4 müň gör­nü­şi­niň howp as­tyn­da­dy­gy­ny bel­le­ýär. Baş­ga­ça aý­dy­lan­da, te­bi­gy şert­le­riň üýt­ge­dil­me­gi, kli­ma­tyň üýt­ge­me­gi we se­na­ga­tyň ös­me­gi jan­ly-jan­dar­la­ryň bir­nä­çe gör­nü­şi­niň ýi­tip git­mek how­pu­na se­bäp bol­ýar. Ilatyň çalt kö­pel­me­gi we ýa­şa­ýyş ýer­le­ri­niň gi­ňe­me­gi hem ýa­ba­ny haý­wan­la­ryň öý­le­ri­ni taş­lap git­me­gi­ne se­bäp bol­ýar. Ge­liň, Ýer ýü­zün­den ýi­tip git­mek how­py aban­ýan kä­bir jan­dar­lar bi­len ta­nyş bo­la­lyň!

Ta­pa­nu­li oran­gu­tan. Adam­sy­pat maý­myn­la­ryň to­pa­ry­na de­giş­li bo­lan ta­pa­nu­li oran­gu­tan 2017-nji ýyl­da ýi­tip git­mek how­py aban­ýan jan­dar hök­mün­de ha­sa­ba alyn­dy. Dün­ýä­niň di­ňe bir ýe­rin­de – In­do­ne­zi­ýa­nyň Su­mat­ra ada­syn­da­ky tro­pik to­kaý­lar­da duş gel­ýän bu maý­myn­la­ryň sa­ny 800-den geç­me­ýär. Gy­zy­lym­tyl-go­ňur sü­tük­li bu maý­myn­lar mi­we, gur­çuk we agaç­la­ryň tä­ze bal­dak­la­ry bi­len iý­mit­len­ýär­ler.
Amur gap­la­ňy. Rus­si­ýa­nyň uzak gün­do­ga­ryn­da we Hy­ta­ýyň de­mir­ga­zyk-gün­do­ga­ryn­da ýa­şa­ýan amur gap­la­ňy dün­ýä­de seý­rek duş gel­ýän ýyr­ty­jy­la­ryň bi­ri­dir. Pi­şik­ler maş­ga­la­sy­na de­giş­li amur gap­la­ňy­nyň sa­ny 100-den geç­me­ýär. 1996-njy ýyl­dan bä­ri sa­ny azal­ýan bu ýyr­ty­jy­lar to­kaý­la­ryň ça­pyl­ma­gy, baş­ga ýyr­ty­jy­la­ryň kö­pel­me­gi we ýol­la­ryň çe­kil­me­gi ýa­ly howp­la­ra du­çar bol­ýar­lar.
Ýans­zy del­fi­ni. Dün­ýä­de süý­ji suw­da ýa­şa­ýan ýe­ke-täk del­fin bo­lan bu jan­dar­lar 2021-nji ýyl­da go­ral­ýan jan­dar­la­ryň sa­na­wy­na gi­ri­zil­di. Hy­ta­ýyň Ýans­zy der­ýa­syn­da ýa­şa­ýan bu del­fin­le­riň sa­ny 1000-den geç­me­ýär. «Der­ýa del­fin­le­ri» hem di­ýil­ýän uzyn bu­run­ly jan­dar­lar ow­nuk suw jan­dar­la­ry bi­len iý­mit­len­ýär­ler.
Af­ri­ka pi­li. Af­ri­ka­nyň «utan­jaň jan­dar­la­ry­nyň» sa­ny soň­ky ýyl­lar­da ep-es­li aza­lyp­dyr. Ga­bon we Kon­go ýa­ly ýurt­lar­da­ky to­kaý­lar­da ýa­şa­ýan bu pil­ler gu­rak­çy­lyk­dan we suw ýet­mez­çi­li­gin­den ejir çek­ýärler. Af­ri­ka pil­le­ri­niň ag­ra­my 7 ton­na, bo­ýy bol­sa 4 met­re çen­li ýet­ýär. Äpet süý­dem­di­ri­ji­le­riň esa­sy iý­mi­ti agaç­la­ryň ýap­ra­gy, ga­by­gy bo­lup, dür­li ot­lar­dyr gök önüm­le­ri hem iý­ýär­ler.
Sun­da gap­la­ňy. Ag­ra­my 140 ki­log­ra­ma çen­li bol­ýan sun­da gap­la­ňy dün­ýä­dä­ki iň ki­çi gap­laň ha­sap­lan­ýar. Di­ňe In­do­ne­zi­ýa­nyň Su­mat­ra ada­syn­da duş gel­ýän ki­çi­jik gap­laň­la­ryň sa­ny 600-den geç­me­ýär. Öň­ler Ýa­wa, Ba­li ada­la­ryn­da hem duş gel­ýän bu gap­laň­lar hä­zir­ki wagt­da 2 ada­da – Sun­da we Su­mat­ra­da ýaş­aýar. Ki­çi­jik gap­laň­la­ryň sa­ny­nyň azal­ma­gy­na, esa­san, ilatyň kö­pel­me­gi se­bäp bol­ýar.
Bis­sa (de­ňiz pyş­ba­ga­sy). Bis­sa de­ňiz pyş­ba­ga­la­ry­nyň 7 gör­nü­şi­niň bi­ri bo­lup, At­lan­tik, Hin­di we Ýu­waş um­man­la­ry­nyň tro­pik suw­la­ryn­da duş gel­ýär. Soň­ky 30 ýyl­da ba­lyk­çy­la­ryň kö­pel­me­gi bi­len de­ňiz pyş­ba­ga­sy­nyň hö­würt­ge­si­ne we mer­jen ga­ýa­la­ry­na düýp­li zy­ýan ýet­ýär. Şeý­le­lik bi­len, bu jan­dar­la­ryň kö­pel­me­gi üçin ze­rur bo­lan te­bi­gy şert­ler azal­ýar. Hä­zir­ki wagt­da go­ral­ýan de­ňiz pyş­ba­ga­sy­nyň sa­ny 20 müň­den geç­me­ýär.
Ýa­wa ker­ki. Gü­nor­ta-Gün­do­gar Azi­ýa­da ýa­şa­ýan Ýa­wa kerk­le­ri te­bi­ga­tyň üýt­ge­me­gi we gu­rak­çy­lyk se­bäp­li ep-es­li azal­dy. Hä­zir­ki wagt­da, tak­my­nan, 75 sa­ny ýe­ke şah­ly süý­dem­di­ri­ji­niň bar­dy­gy çak­la­nyl­ýar. Di­ňe In­do­ne­zi­ýa­nyň Ýa­wa ada­syn­da duş gel­ýän äpet süý­dem­di­ri­ji­ler «Ujung Ku­lon» mil­li se­ýil­gä­hin­de sak­lan­ýar. Mi­we­dir ýap­rak­lar, agaç­la­ryň bal­da­gy bi­len iý­mit­len­ýän Ýa­wa kerk­le­ri öri meý­dan­la­ryň ýet­mez­çi­li­gin­den ejir çek­ýär­ler.

Gyzykly bolup bilerЕЩЕ ОТ АВТОРА