ÝU­NES­KO-nyň Ýe­ri­ne ýe­ti­ri­ji ge­ňe­şi­niň 2023-nji ýy­lyň 10-24-nji ma­ýy ara­ly­gyn­da Pa­riž­de ge­çi­ri­len 216-njy mej­li­sin­de Mag­tym­gu­ly Py­ra­gy­nyň gol­ýaz­ma­lar ýy­gyn­dy­sy ÝU­NES­KO-nyň «Dün­ýä ha­ky­da­sy» at­ly hal­ka­ra sa­na­wy­na gi­ri­zil­di. Gün­do­ga­ryň be­ýik akyl­da­ry we nus­ga­wy şa­hy­ry Mag­tym­gu­ly Py­ra­gy­nyň şa­hy­ra­na eser­le­ri­niň 70-den gow­ra­gyn­da dür­li yk­lym­lar, se­bit­ler, ýer-ýurt­lar, ir­ki or­ta asyr ge­og­ra­fik men­zil­ler, ga­dy­my, meş­hur, şöh­rat­ly to­po­ni­mik mer­kez­ler bi­len bag­ly ta­ry­hy, ede­bi-ge­og­ra­fik aň­lat­ma­lar, dur­muş ha­ky­kat­la­ry duş gel­ýär. Şo­la­ryň bi­ri hem Mer­ke­zi Azi­ýa­da ta­ry­hy ro­waç­lyk­la­ryň ösü­şi­ne iş­jeň gat­na­şan, geç­mi­şiň gör­nük­li yk­ly­ma­ra se­bit­le­ri­niň biri bo­lan Tu­ran ül­ke­si­dir.
Dün­ýä­niň çe­per­çi­lik, ah­lak, yl­my we jem­gy­ýet­çi­lik me­de­ni­ýe­ti­niň ös­me­gi­ne uly go­şant go­şan us­sa­dyň 10-dan gow­rak eser­le­rin­de Tu­ran ýaý­la­sy, onuň bi­len ser­het­le­şen me­kan­la­ryň, ül­ke­le­riň, şä­her­le­riň at­la­ry­nyň wasp­na­ma­la­ry duş gel­ýär. Şa­hy­ryň «Bir işe ulaş­dy», «Arş ag­la­ýa», «Eý­wa­ny tört» ga­zal­la­ryn­da «Ki­mi git­di, Eý­ran, Tu­ran, Ki­mi Ys­py­han, Töw­riz aş­dy», «Pi­şiň Eý­ran bol­sa, puş­tuň Tu­ran­dyr», «Anyň wa­he­me­si­ne Eý­ran-Tu­ra­na gel­di», «Eý­ran-Tu­ra­ny ge­zip, az­my-Ho­ra­san gel­di» di­ýip bel­le­nil­ýän se­tir­le­rin­de ta­ry­hy ha­ky­kat­la­ryň çe­per söz sun­ga­tyn­da­ky gö­zel­li­gi, or­ny ynan­dy­ry­jy­lyk­ly açy­lyp gör­ke­zil­ýär.
Tu­ran sö­zü­niň eti­mo­lo­gik kö­ki «sa­hy gum­lar­da, jo­mart düz­ler­de, ýyl­çyr dag etek­ler­de, hoş­nut säh­ra­lar­da, tüç­jar top­rak­lar­da ýal­ka­nan­lar», «sa­ha­wat­ly, yz­zat­ly, jün­büş­li, hur­şyt­ly ýaý­la­la­ra bag­ry ba­da­şan sa­hyp­ky­ran­la­ryň hy­dyr­ly me­ka­ny», «Zy­nat­ly ze­mi­niň ze­rew­şan ze­ber­je­di», «Tar­laň­ly tö­re­le­riň tyl­la me­ka­ny», «Alp­la­ryň al­tyn ar­bap­ly oja­gy» diý­me­gi aň­lad­ýan­dy­gy, bu yk­ly­myň 20 sa­ny we­la­ýa­ty­nyň, 70-e go­laý şä­her­le­ri­niň, ker­wen­sa­raý­la­ryň 200-e go­la­ýy­nyň müň­ýyl­lyk­la­ryň do­wa­myn­da ägirt uly ta­ry­hy mi­ras­la­ryň go­ru­na eýe bo­lan, tä­ze gör­nüş­de di­kel­dil­ýän Be­ýik Ýü­pek ýo­lu­nyň ker­wen­le­ri bi­len bag­la­ny­şan­dy­gy, bu me­kan­da or­ta asyr­lar­da adam­za­dyň yl­my, me­de­ni, ta­ry­hy yk­ba­ly­na uly üs­tün­lik­le­ri ge­ti­ren alym­la­ryň 150-den gow­ra­gy­nyň ýa­şap ge­çen­di­gi, hö­küm­dar­lyk­la­ryň 15-e go­la­ýy­nyň ta­ry­hy sah­na­da öç­me­jek yz gal­dy­ran­dy­gy dür­li ede­bi­ýat­lar­da bel­le­ni­lip ge­çil­ýär.
Şöh­rat­ly Tu­ran ül­ke­si­niň ga­dy­my ila­ty­nyň otu­rym­ly kün­jek­le­ri ba­ra­da­ky il­kin­ji we yg­ty­bar­ly mag­lu­mat­lar, ýa­şyt­ bo­lan su­but­na­ma­lar skif, sak, ahe­me­nit, ar­şa­kit, Ke­ýu­mers, Af­ris­ýab kys­sa­la­ryn­da, «Awes­ta», sansk­rit, päh­le­wi çeş­me­le­rin­de, Abyl­ka­sym Fer­döw­si­niň, ibn Hau­ka­lyň we Abu Is­hak al-Is­ti­ha­ry­nyň eser­le­rin­de ýat­la­nyl­ýar. Hä­zir­ki za­man geo­lo­gi­ýa yl­myn­da Tu­ran çö­ket­li­gi­niň, ta­ry­hy-ar­hi­tek­tu­ra ar­heo­lo­gik ýa­dy­gär­lik­le­ri­niň yz­la­ry­nyň Müň­gyş­lak­dan Ma­zen­de­ra­na, Ha­zar­dan Ha­za­ras­pa, Tür­kis­tan­dan Teb­ri­ze çen­li bo­lan ara­lyk­da­ky ägirt uly gi­ňiş­lik­ler­de we gur­şaw­lar­da sak­la­nyp ga­lan­dy­gy bel­le­nil­ýär.
Geçen ýy­lyň 10-25-nji sent­ýab­ry ara­ly­gyn­da Sa­ud Ara­bys­ta­ny Pa­ty­şa­ly­gy­nyň Er-Ri­ýad şä­he­rin­de ge­çi­ri­len ÝU­NES­KO-nyň Bü­tin­dün­ýä mi­ra­sy ko­mi­te­ti­niň 45-nji mej­li­sin­de Türk­me­nis­ta­nyň Öz­be­gis­tan we Ga­za­gys­tan Res­pub­li­ka­la­ry bi­len bi­le­lik­de hö­dür­län «Aram gu­şak­lyk­da­ky Tu­ran çöl­le­ri» at­ly köp­ta­rap­la­ýyn hö­dür­na­ma­nyň çäk­le­rin­de mäh­ri­ban Wa­ta­ny­my­zyň dür­li se­bit­le­rin­dä­ki halk­la­ryň ýa­kyn­laş­ma­gy üçin kuw­wat­ly güýç bo­lup hyz­mat ed­ýän, bi­na­gär­lik pi­kir­le­riň öň­de­ba­ry­jy tej­ri­be­le­ri­ni hem-de ha­şam­ly çe­per­çi­lik sun­ga­tynyň ga­dy­my däp­le­ri­ni özün­de jem­le­ýän, ýaş­la­ry dür­li asyr­lar bi­len se­ne­len­ýän Amul ga­la­sy­nyň, Man­saf ra­ba­dy­nyň, Kö­ne­ga­la ker­wen­sa­ra­ýy­nyň, At-Tah­ma­laj du­ral­ga­sy­nyň, Ak­ja ga­la ker­wen­sa­ra­ýy­nyň, Gy­zyl­ja ga­la ker­wen­sa­ra­ýy­nyň, Küş­meý­han şä­he­ri­niň ta­ry­hy-ar­hi­tek­tu­ra ar­heo­lo­gik ýa­dy­gär­lik­le­ri­niň ÝU­NES­KO-nyň Bü­tin­dün­ýä mi­ra­sy­nyň sa­na­wy­na gi­ri­zil­me­gi ga­dy­my Tu­ra­nyň – hä­zir­ki Türk­me­nis­ta­nyň çäk­le­rin­dä­ki ir­ki or­ta asyr otu­rym­ly eke­ran­çy­lyk kün­jek­le­ri­ne bagt­ly döw­rü­miz­de hal­ka­ra de­re­je­sin­de tä­ze döw­ra­nyň, mer­he­met­li na­zar­la­ryň do­lan­ýan­dy­gy­ny aý­dyň da­ba­ra­lan­dyr­ýar.
Joş­gun­ly se­tir­le­ri döw­rü­miz bi­len saz­laş­ýan akyl­da­ryň «Git­me­diň dün­ýä», «San bol­sam» at­ly şy­gyr­la­ryn­da «Neý­le­diň sol­ta­ny, öl­dür­diň ha­ny, Şa­hy-Keý­ko­wus­ny, Rüstem-i Zalny, Je­la­led­din Ru­my, Ja­me ul-ma­ny, Alar­nyň ja­ýyn­da men hem kän bol­sam» di­ýip, ýyl­la­ryň do­wa­myn­da ar­zy­la­nyp gel­ýän us­sat­la­ryň at­la­ry hor­mat, buý­sanç bi­len ýat­la­nyl­ýar. 2023-nji ýy­lyň 29-njy ma­ýyn­da ÝUNESKO-nyň Ýe­ri­ne ýe­ti­ri­ji ge­ňe­şi­niň 216-njy mej­li­sin­de ag­za döw­let­le­riň tek­lip­le­ri bo­ýun­ça ÝU­NES­KO ta­ra­pyn­dan
2024-2025-nji ýyl­lar­da bu Gu­ra­ma bi­len bi­le­lik­de bel­len­jek şan­ly se­ne­le­riň ter­ti­bi tas­syk­lan­dy. Ara al­nyp mas­la­hat­laş­ma­la­ryň ne­ti­je­sin­de, Ýe­ri­ne ýe­ti­ri­ji ge­ňe­şiň Baş kon­fe­ren­si­ýa­sy ta­ra­pyn­dan ÝU­NES­KO-nyň gat­naş­ma­gyn­da 2024-2025-nji ýyl­lar ara­ly­gyn­da hal­ka­ra de­re­je­sin­de şan­ly se­ne­le­ri da­ba­ra­ly bel­läp geç­me­giň çöz­güt­le­ri ba­ra­da ta­ry­hy ka­rar­lar ka­bul edil­di we tas­syk­lan­dy. Ola­ryň ara­syn­da Mag­tym­gu­ly Py­ra­gy­nyň dog­lan gü­nü­niň 300 ýyl­ly­gy­ny bel­läp geç­mek ba­ra­da­ky, «Je­la­led­din Ru­my­nyň eser­le­ri­niň kül­li­ýa­ty» at­ly ýy­gyn­dy­la­ryň ÝU­NES­KO-nyň «Dün­ýä ha­ky­da­sy» at­ly hal­ka­ra sa­na­wy­na go­şu­lan­dy­gy ha­kyn­da­ky, Gün­do­ga­ryň be­ýik akyl­da­ry we nus­ga­wy şa­hy­ry Mag­tym­gu­ly Py­ra­gy­nyň sö­ýüp eziz­län, hor­mat go­ýup ha­ty­ra­lan, mer­te­be­li ömür­le­ri hem-de dö­re­di­ji­lik yl­ha­my­na güýç be­ren sa­ha­wat da­rag­ty­nyň kök­le­ri­niň mäh­ri­ban Wa­ta­ny­myz bi­len bag­ly bo­lan Keý Ko­wu­syň dog­lan gü­nü­niň 1000 ýyl­ly­gy­ny bel­läp geç­mek ha­kyn­da­ky ta­ry­hy çöz­güt­le­riň bi­le­lik­de bir tap­gyr­da tas­syk­la­n­ma­gy, akyl­dar­la­ryň şan­ly se­ne­le­ri­niň se­bit­de ut­ga­şyk­ly toý­lan­ma­gy, dö­wür­le­riň şöh­rat­ly yk­bal­la­ry, ke­rem­li pur­sat­la­ry bi­len sö­ýün­di­ri­ji duý­gu­lar­da, baý­ram­çy­lyk­lar­da saz­laş­ma­gy köp­le­riň gö­wün gu­şu­ny ga­nat­lan­dyr­dy.

Dä­de­baý Päl­wa­now,
Gö­rog­ly et­rap hä­kim­li­gi­niň hü­när­me­ni.

Gyzykly bolup bilerЕЩЕ ОТ АВТОРА