Alaň­la­ryň aý­dy­my

Te­bi­gat dür­li tä­sin­lik­le­re baý. Süm­me jeň­ňel­lik­ler­de ýa­şa­ýan kä­bir guş­lar on­lar­ça gör­nüş­li jan­da­ryň se­si­ne öý­kü­nip bil­ýän bol­sa, Af­ri­ka­da ýa­şa­ýan ga­ryn­ja­lar öz­le­ri üçin köp gat­ly “jaý” gur­ýar­lar. Pla­ne­ta­my­zyň köp ýe­ri­ni gap­la­ýan çöl­ler­dä­ki de­pe­ler bol­sa, “aý­dym aýd­ýar”. Örän seý­rek duş gel­ýän hem bol­sa, çöl­de ýa­şa­ýan­la­ryň be­let bo­lan bu wa­ka­sy säh­ra şe­ma­ly­nyň şuw­wul­dy­sy hem-de ak alaň­la­ryň pes­saý aý­dy­my he­mi­şe sy­ýa­hat­çy­la­ryň ün­sü­ni çe­kip­dir. Meş­hur ja­han­keş­de Mar­ko Po­lo XIII asyr­da öz ýaz­gy­la­ryn­da şeý­le ses­le­ri eşi­den­di­gi ba­ra­da bel­läp geç­ýär. Hä­zi­re çen­li alym­lar bu wa­ka­nyň nä­hi­li bo­lup geç­ýän­di­gi ba­ra­da bir­nä­çe na­za­ry­ýet­le­ri or­ta atyp­dyr­lar. Beý­le ses­ler di­ňe kä­bir çöl­ler­de ga­bat gel­ýär. Alym­lar bu se­siň peý­da bol­ma­gy­nyň bir­nä­çe se­bä­bi­ni dü­şün­dir­ýär­ler. Çä­ge bö­le­jik­le­ri­niň şe­ki­li­niň to­ga­lak we ulu­ly­gy­nyň bi­ri-bi­ri­ne deň, çyg­ly­ly­gyň pes hem-de ho­wa­nyň gu­rak bol­ma­gy ola­ryň kä­bir se­bäp­le­ri ha­sap­lan­ýar. As­lyn­da, çä­gä­niň özi hem üýt­ge­şik zat. Ýe­ke­lik­de ga­ty mad­da­dy­gy­na ga­ra­maz­dan, bi­le­lik­de bo­lan­da, su­wuk ýa­ly he­re­ket ed­ýär­ler. Ýag­ny ür­gün hä­si­ýe­te eýe. Dün­ýä­niň iň uly çöl­le­ri­niň ha­ta­ryn­da dur­ýan Ga­ra­gum çö­lü­niň jüm­mü­şi­ne ba­ryp gö­ren bol­sa­ňyz, ýe­liň tä­si­ri bi­len süýş­ýän çä­ge­le­ri gö­ren bol­sa­ňyz ge­rek. Ýa-da ýe­liň üý­şü­rip go­ýan de­pe­jik­le­ri beý­le­ki çä­ge­ler­den aýyl-sa­ýyl bo­lup saý­la­nyp du­ran­dyr. Şe­mal öwüs­ýän ta­ra­py­na çä­ge bö­le­jik­le­ri­ni äkid­ýär. Çä­gä­niň ho­wa­da nä­çe­räk ýo­ka­ry çyk­jak­dy­gy­ny onuň ag­ra­my, şe­ki­li, dy­kyz­ly­gy we ýe­liň tiz­li­gi kes­git­le­ýär. My­sal üçin, agyr we dy­kyz çä­ge ýe­riň ýü­zün­de to­ga­la­nyp he­re­ket ed­ýän bol­sa, has ýe­ňil bö­le­jik­ler ýo­ka­ry gal­ýar. Bu ýag­daý tol­kun gör­nüş­li gum de­pe­le­ri­niň eme­le gel­me­gi­ne se­bäp bol­ýar. Bu alaň­la­ryň bir ta­ra­py ýap­gy­d­rak, beý­le­ki ta­ra­py dik bol­ýar. Çöl­de my­la­ýym şe­mal öwüs­ýän ma­ha­ly eşi­dil­ýän se­siň gum zerre­jik­le­ri­niň top­lum­la­ýyn ýo­ka­ry gö­te­ril­me­gi ne­ti­je­sin­de dö­re­ýän­di­gi aý­dyl­ýar. “Ge­op­hy­sical Re­se­arch Let­ters” žur­na­lyn­da bu se­siň ho­wa­da­ky gum bö­le­jik­le­ri­niň se­kunt­da 100-e go­la­ýy­nyň bir-bi­ri bi­len ça­kyş­ma­gy ne­ti­je­sin­de çyk­ýan­dy­gy bel­le­nil­ýär.