“Gö­rog­ly” şa­des­sa­ny türk­men hal­ky­nyň uzak asyr­la­ryň do­wa­myn­da kal­byn­da apa­lap ge­len ru­hy gym­mat­ly­gy­dyr. Türk­men hal­ky Gö­rog­lyny buý­san­jy, mer­te­be­si, ež­dat­la­ry­na goý­ýan sar­pa­sy­nyň mu­kad­des­li­gi ha­sap­la­ýar. Hal­kyň ha­ky­da­sy­na si­ňen­li­gi üçin hem ol ha­ky­ky hal­ky eser­dir.
He­niz og­lan wagt­la­ry­myz oba go­ja­la­ry­nyň döw­re gu­rap geç­miş­den söh­bet aç­ýan gy­zyk­ly gür­rüň­le­ri ça­ga aky­ly­my­za berk or­na­şyp­dyr. Şeý­le söh­bet­deş­li­giň bi­rin­de öm­rü­ni mal yzyn­da ötü­ren, kö­ne gür­rüň­le­re ge­zek ge­len­de hu­şy met­da ýa­ly di­ýil­ýän ýa­şu­lu­lar Agöý­li Ne­pes og­ly bi­len Me­ret Ata­ne­pes og­lu­nyň Gö­rog­ly ha­kyn­da­ky tä­sin gür­rüň­le­ri ýa­dym­da ga­lyp­dyr. Go­ja­la­ryň aýt­mak­la­ry­na gö­rä, ga­dy­my De­his­tan düz­lü­gi, Mu­go­lo­nyň dü­zi diý­lip at­lan­dy­ryl­ýan düz­lük­ler Gö­rog­ly be­giň kyrk ýi­gi­di bi­len at säp­je­den ýer­le­ri bol­ma­ly. Olar hat­da Gö­rog­ly­nyň aram tapan ýeriniň Et­rek et­ra­by­nyň Ma­daw oba­syn­dan 27 ki­lo­metr uzak­lyk­da­ky Beň­ňi­wan di­ýen de­pä­niň üs­tün­de ýer­leş­ýän­di­gi ba­ra­da hem tä­sin ro­wa­ýat kys­my gür­rü­ňi aý­dyp­dy­lar. Ça­ga­lyk­da aňym­da ga­lan şeý­le gy­zyk­ly gür­rüň­ler me­ni soň-soň­la­ram öz gü­nü­me goý­ma­dy. Gö­rog­ly­nyň ýa­şan ýer­le­ri, şa­des­san­da duş gel­ýän ýer-ýurt at­la­ry bi­len gy­zyk­lan­ma­gym ma­ňa Gö­rog­ly­nyň ýa­şap öten ýer­le­ri­niň Ga­dy­my De­his­tan bi­len da­hyl­ly mag­lu­mat­la­ra duş gel­me­gi­me se­bäp bol­dy. Şadessanda ýer-ýurt at­la­ry­na hä­li-şin­di duş gel­mek bol­ýar. Pro­fes­sor Mä­ti Kö­sä­ýe­w “Gö­rog­ly” şa­des­sa­ny­nyň 1980-nji ýyl­da çap edi­len ki­ta­byn­da şeý­le bel­le­ýär: “Hä­zir­ki Gy­zy­let­rek (Et­rek) se­bit­le­rin­de ýer­leş­ýän De­his­tan dü­zün­dä­ki ga­dy­my şä­her Ma­şa­dy-Mis­se­ri­an­da Gö­rog­ly­nyň aram ta­pan ýe­ri bar di­ýen ro­wa­ýat aý­dyl­ýar. Şu­nuň bi­len bag­la­ny­şyk­ly Türk­me­nis­tan­da, Bal­kan da­gy­nyň se­bit­le­rin­de hal­kyň ke­ra­mat­ly öw­lü­ýä­si hök­mün­de zy­ýa­rat edi­lip, düý­ne­lip ýör­len Gö­rog­ly­nyň ro­wa­ýa­ty guburynyň bar­dy­gy­ny bel­le­mek gy­zyk­ly­dyr”.
Şa­des­san­da Araz ça­ýy, Bal­kan da­gy, Sum­bar ça­ýy, Gür­gen ça­ýy, De­his­tan… ýa­ly ýer-ýurt at­la­ry duş gel­ýär. Bu ýer­ler Gö­rog­ly­nyň esa­sy örü­sidir. Gö­rog­ly­şy­nas­la­ryň kö­pü­si Araz ça­ýy­ny Kaw­kaz­da­ky Araks der­ýa­sy ha­sap ed­ýär. Em­ma alym Ah­met Bek­my­ra­do­wyň “Gö­rog­ly­nyň yz­la­ry” at­ly ki­ta­byn­da nyg­taý­şy ýa­ly, “Me­se­lä iç­gin çe­me­leş­seň, bu se­ni on­çak­ly ynan­dy­ryp ba­ra­nok”. Alym şol işin­de ”Rus alym­la­ry­nyň 1600-nji ýyl­da Aral deň­zi­niň kar­ta­sy­ny çy­zan­dyk­la­ry­ny, şol kar­ta­da Aral deň­zin­den baş alyp, Ha­zar deň­zi­ne guý­ýan Ar­zas diý­len der­ýa­nyň gör­ke­zi­len­di­gi­ni, me­ge­rem, şol der­ýa şa­des­san­da­ky Araz ça­ýy bol­sa ge­rek” di­ýip bel­le­ýär. Bel­le­me­li ta­ra­py, bu at şa­des­sa­nyň en­çe­me nus­ga­la­ryn­da Aral ça­ýy diý­lip be­ril­ýär. Şa­des­san­da gah­ry­ma­nyň özi hem mu­ny “Aral der­ýa­syn­dan, sil­den bo­lar men” di­ýip, tas­syk ed­ýär.
Şa­des­san­da Gö­rog­ly özü­niň ýa­şan me­ka­ny­nyň Bal­kan deg­re­sin­de­di­gi­ni bir­nä­çe ge­zek tek­rar­la­ýar.
Ýok me­niň zy­nat – ny­şa­nym,
Bal­kan deg­re­si me­ka­nym.
Gah­ry­man bu söz­le­ri Gü­len­dam ýeň­ňe­si­ni yz­lap Reý­han Ara­byň ga­la­sy­na ba­ran­da özü­ni ta­nat­mak üçin di­le ge­tir­ýär. “Öwe­ziň ha­las edi­li­şi” şa­ha­syn­da bol­sa:
Pir­ler me­det be­rer gy­lyç­la­şan­da,
Bal­kan deg­re­sin­de iliň Öwez­jan! – diý­mek bi­len mes­gen-me­ka­ny­nyň Bal­kan deg­re­sin­de­di­gi­ni nyg­ta­ýar.
Şa­des­san­da Sum­bar ça­ýy, Gür­gen ça­ýy ýa­ly hä­zir­ki döw­re çen­li sak­la­nyp ga­lan ga­dy­my der­ýa­la­ryň at­la­ry hem duş gel­ýär. Eseriň “Ser­wi­jan” şa­ha­syn­da Hüň­kar sol­ta­nyň tab­şy­ry­gy bi­len onuň ser­ker­de­si Şa­se­pit Sumbar derýasyndan geçip, Göroglynyň ýurduna aralaşýar. Şadessandaky şeýle wakalara esaslanyp, Göroglynyň galasynyň Sum­bar der­ýa­sy­nyň bä­ri ta­rap­la­ryn­da ýer­leş­ýän­di­gi­ni aýt­mak bol­ýar. Şa­des­sa­nyň “Kem­pir” şa­ha­syn­da bol­sa, Gö­rog­ly beg ogur­la­nyp äki­di­len Gy­ra­ty­ny go­la sa­lyp, Ni­şa­pur şä­he­rin­den alyp gaýd­ýar. Ol kow­gu­dan ga­çyp gel­şi­ne Gür­gen ça­ýy­nyň üs­tün­den gel­ýär. Çaý­dan ge­çen­den soň, türk­men säh­ra­sy­na ýe­tip, il-ul­su­na ara­laş­ýar. Ni­şa­pur Eý­ra­nyň de­mir­ga­zy­gyn­da ýer­leş­ýän Ho­ra­san we­la­ýa­ty­nyň mer­ke­zi şä­he­ridir. Gür­gen ça­ýy hem on­dan ga­ty bir uzak­da däl. Et­rek, Gür­gen se­bit­le­ri bol­sa, türk­men säh­ra­la­ry­dyr. Alym Ba­byş Mäm­met­ýa­zo­wyň öz ma­ka­la­syn­da bel­le­me­gi­ne gö­rä, şa­des­san­dan ýa­zy­lyp al­nan käbir bö­lek aý­dym­lar­da Gö­rog­ly Öwez og­lu­na Et­rek, Gür­gen tö­we­rek­le­ri­ne göç­me­gi tek­lip ed­ýär.
Gel, Öwez, Gür­gen gö­çeý­li,
Et­rek, Gür­gen ja­ýym bar­dyr.
Aly­myň bel­le­me­gi­ne gö­rä, bu se­tir­ler Türk­me­nis­ta­nyň Mil­li gol­ýaz­ma­lar ins­ti­tu­tyn­da sak­lan­ýan 43-nji buk­ja­dan al­nan bol­ma­ly. Şa­des­sa­nyň 1990-njy ýyl­da çap edi­lip, oky­jy­lar köp­çü­li­gi­ne ýe­ti­ri­len ki­ta­byn­da­ky “Gö­rog­ly­nyň öý­le­ni­şi” şa­ha­syn­da öz to­ýu­ny gut­la­ma­ga ge­len De­his­ta­nyň, Çan­dy­bi­liň ge­lin-gyz­la­ry­na, goç ýi­git­le­ri­ne ýüz­le­nip:
To­ýa ge­len De­his­ta­nyň gyz­la­ry,
Gyz­lar, gut­laň şu gün näz­liň to­ýu­ny –
di­ýen söz­le­ri bol­sa, Gö­rog­ly­nyň Çan­dy­bil ýur­du­nyň De­his­tan bi­len goň­şu­çy­lyk­da bo­lan­dy­gy­na gü­wä geç­ýär.
Alym­lar B. Gar­ry­ýe­wiň hem-de B. Mäm­met­ýazo­wyň 1990-njy ýyl­da çap edi­len “Gö­rog­ly” şa­des­sa­ny­na ýa­zan söz­ba­şy­syn­da bel­le­ýiş­le­ri ýa­ly, Gü­nor­ta-Gün­ba­tar Türk­me­nis­tan bi­len bag­la­ny­şyk­ly wa­ka­lar şa­des­sa­na de­giş­li he­ka­ýat­lar­da uly yz gal­dyr­ýar. Olar­da be­ýan edi­li­şi­ne gö­rä, Gö­rog­ly­nyň ata­sy Jy­ga­ly beg ag­ty­gy Gö­rog­ly­ny, Öwez we Ha­san ogul­la­ry­ny şu je­le­gaý­lar­da ter­bi­ýe­läp ýe­tiş­dir­ýär.
XVII asyr­da ýa­şap ge­çen meş­hur türk­men şa­hy­ry Ga­ra­ja­og­la­nyň dog­duk di­ýa­ryn­dan alys­lar­da Wa­tan za­ry­ny çe­kip ýa­zan “Aman­my” şyg­ryn­da Çan­dy­bil ýur­dy ba­ra­da ag­za­lyp ge­çil­ýär. Goş­gy­nyň bi­rin­ji ben­din­de:
Biz­le­re mä­lim­dir Da­ban­bil sö­zi,
Bal­ka­nyň seb­tin­de Ga­ra­bil gö­zi.
Ara­da ýa­tan­dyr Çan­dy­bil dü­zi,
Da­şyn gur­şan çar dag­la­rym aman­my? –di­ýen ýa­ly se­tir­le­ri Çan­dy­bil ýur­du­nyň Bal­kan deg­re­sin­de ýer­leş­ýän­di­gi ba­ra­da tek­rar­la­nyl­ýar. Ýe­ri ge­len­de aýt­sak, şa­hy­ryň ady ag­za­lan goş­gu­syn­da­ky Da­ban­bil, Ga­ra­bil, Ke­men, Ýol­lu­ja oý, Çaň­ly böw­sük, Be­ki­bent, Mü­ňa­lan ýa­ly ýer-ýurt at­la­ry hä­zi­re çen­li hem şol ga­dy­my at­la­ry­ny ýi­tir­män sak­lap gel­ýär­ler. Bu ýer-ýurt at­lary şu je­le­gaý­lar­da ýa­şa­ýan her bir adam üçin ta­nyş­dyr.
Bal­kan deg­re­si, Aral, Sum­bar, Et­rek, Gür­gen çaý­la­ry, De­his­tan .. ýa­ly ýer-ýurt at­la­ry­nyň hä­li-şin­di ýat­la­ny­ly­şy şa­des­sa­na de­giş­li şa­ha­la­ry maz­mun taý­dan Bal­kan se­bit­le­ri bi­len bag­la­nyş­dy­rýar. Eser­dä­ki ýer-ýurt at­la­ry bi­len bag­ly yl­my der­ňew­le­ri alyp bar­mak bol­sa, ge­le­je­giň we­zi­pe­sidir.

Dört­gu­ly Ta­gan­dur­dy­ýew,
Et­rek et­ra­by­nyň 3-nji or­ta
mek­de­bi­niň mu­gal­ly­my.

Gyzykly bolup bilerЕЩЕ ОТ АВТОРА