Di­ýa­ry­my­zyň dür­li kün­je­gin­de ýer­le­şen, asyr­lar­a barabar ýa­şy bo­lan dün­ýä bel­li ýa­dy­gär­lik­ler di­ňe bir sy­ýa­hat­çy­lyk bo­ýun­ça däl, eý­sem, yl­my ba­bat­da hem uly gy­zyk­lan­ma­la­ry dö­re­dip ge­lip­dir. Şeý­le ýa­dy­gär­lik­le­riň ha­ta­ryn­da Aş­ga­ba­dyň gün­ba­tar ete­gin­de ýer­le­şen Kö­ne we Tä­ze Nu­sa­ýy, Sa­rahs se­bit­le­rin­dä­ki, Ha­zar ýa­ka­syn­da­ky, Amy­der­ýa­nyň ke­na­ryn­da­ky, Uz­boý se­bit­le­rin­dä­ki, Mur­gap der­ýa­sy­nyň ga­dy­my aka­ba­sy­na gel­şik be­rip otu­ran Go­ňur­de­pe, To­ga­lak­de­pe ýa­ly bir­nä­çe ýa­dy­gär­lik­le­ri, ga­dy­my Kö­ne­ür­genç­de bi­na edi­len ýa­dy­gär­lik­le­ri gör­kez­mek bo­lar. Bu ýa­dy­gär­lik­le­riň gur­luş aý­ra­tyn­lyk­la­ry türk­men alym­la­ry bi­len bir ha­tar­da, dün­ýä ar­heo­log­la­ry­ny hem gy­zyk­lan­dy­ryp gel­ýär.
Mur­gap der­ýa­sy­nyň ga­dy­my aka­ba­sy­na ge­ze­lenç ede­niň­de, ol ýer­dä­ki ga­dy­my ýa­dy­gär­lik­le­riň bi­ri aý­ra­tyn ün­sü­ňi özü­ne çek­ýär. Ol asyr­la­ra şa­ýat bo­lup otu­ran Ajy­gu­ýy ýa­dy­gär­li­gi­dir.
Eneo­lit za­ma­ny­na de­giş­li bo­lan Ajy­gu­ýy ýa­dy­gär­li­gi ga­dy­my Mar­gu­şyň al­tyn sa­hy­pa­sy bo­lan Go­ňur­de­pe top­lu­my­nyň aý­ra­tyn bö­le­gi­dir. Hor­mat­ly Pre­zi­den­ti­miz Go­ňur­de­pe hak­da söh­bet açyp, şeý­le diý­ýär: “Bu gym­mat­ly ýer bo­lan Go­ňur­de­pe – ga­dy­my Mar­guş ýur­du­nyň, ýag­ny Mar­gia­na­nyň geç­miş­dä­ki paý­tag­ty, hä­zir bol­sa Türk­me­nis­ta­nyň Ma­ry we­la­ýa­tyn­da Ga­ra­gum çö­lü­niň jüm­mü­şin­de ýer­leş­ýän ägirt uly ar­heo­lo­gik top­lu­my­dyr”. Ajy­gu­ýy Go­ňur­de­pä­niň mer­ke­zin­den tak­my­nan 14 ki­lo­metr gün­ba­tar­da ýer­leş­ýär. Bu kün­jek­de ýa­şan we mal­dar­çy­lyk bi­len meş­gul­la­nan adam­lar onuň ýa­kyn-alys­ly­gy­ny “Go­ňur­de­pe­de sä­her bi­len ot­lap ýö­ren mal­lar Ajy­gu­ýa öý­län uçur­la­ry ba­ryp ýet­ýär­ler” ýa-da “Ulag bi­len gi­de­niň­de Ajy­gu­ýa bir çäý­nek çaý içim sa­lym­da ýe­tip bol­ýar” di­ýen söz­ler bi­len be­ýan edip­dir­ler.
Ajy­gu­ýy ýa­dy­gär­li­gin­den ta­py­lan ar­heo­lo­gi­ýa ta­pyn­dy­la­ry ol ýer­le­re ga­dy­my dö­wür­ler­de gat­na­wyň ýo­la goý­lan­dy­gy­na şa­ýat­lyk ed­ýär. Bu esa­san-da Türk­me­nis­tan bi­len Hy­ta­ýyň ara­sy­ny bir­leş­di­ren Be­ýik Ýü­pek ýo­ly bi­len bag­la­ny­şyk­ly­dyr. Ta­ryh­çy alym­lar ta­ra­pyn­dan ýa­dy­gär­li­giň meý­da­nyn­dan ta­py­lan ta­ry­hy nus­ga­la­ryň Hy­ta­ýyň Hu­an­he jül­ge­sin­de ön­dü­ri­len na­gyş­ly kü­lal­çy­lyk bi­len meň­zeş­lik­le­re eýe­di­gi, ola­ryň na­gyş­la­ry­nyň kä­bir­le­ri­niň bol­sa eneo­lit we bü­rünç dö­wür­le­ri­niň gü­nor­ta Türk­me­nis­tan­da Änew­den ta­py­lan ta­pyn­dy­la­ra la­ýyk gel­ýän­di­gi haý­ran gal­dy­ry­jy­dyr.
Ajy­gu­ýy ýa­dy­gär­lik­ler top­lu­my bir­nä­çe san­lar bi­len ala­mat­lan­dy­ry­lyp­dyr. Mu­nuň özi ol kün­jek­de dür­li ga­zuw-ag­ta­ryş iş­le­ri­ni alyp ba­ran ar­heo­log­la­ra ta­ry­hy ta­pyn­dy­la­ry bi­ri-bi­rin­den ta­pa­wut­lan­dyr­ma­ga esas dö­re­dip­dir. Ajy­gu­ýy-1 ýa­dy­gär­li­gin­de 2001-nji ýyl­dan baş­lap Ita­li­ýa döw­le­ti­niň Li­ga­bu­ýe yl­my mer­ke­zin­den G.Ros­si-Os­mi­da­nyň ýol­baş­çy­ly­gyn­da­ky hal­ka­ra ar­heo­lo­gi­ýa eks­pe­di­si­ýa­sy türk­men alym­la­ry bi­len bi­le­lik­de iş alyp ba­ryp, bu iş­ler özü­niň oňyn ne­ti­je­si­ni be­r­di. Alym­lar ol ýer­den kü­lal­çy­lyk sun­ga­ty­na de­giş­li önüm­le­riň dür­li gör­nüş­le­rini ýü­ze çy­kar­dy­lar. Yl­my bar­lag iş­le­ri­ni alyp ba­ran alym­lar ol ýer­de äh­li küý­ze önüm­le­ri­niň küý­ze­gär­çi­lik çar­hy­ny ulan­mak ar­ka­ly taý­ýar­la­nan­dy­gy­ny anyk­la­dy­lar. Kü­lal­çy­lyk kü­re­le­rin­de ke­ra­mi­ki önüm­ler örän ýo­ka­ry gyz­gyn­lyk­da bi­şi­ri­lip­dir we ýo­ka­ry hi­le eýe bolupdyr. Asyr­lar aşyp bi­ziň gün­le­ri­mi­ze ge­lip ýe­ten ta­ry­hy ta­pyn­dy­lar mu­nuň aý­dyň su­but­na­ma­sy­dyr. Şeý­le hem ol ýer­de zer­gär­çi­lik önüm­le­ri – dür­li daş we me­tal mon­juk­lar, saç­ba­g­lar, bi­le­zik­ler, ýü­zük­le­riň dür­li gör­nüş­le­ri ta­py­lyp­dyr.
2004-nji ýy­lyň güý­zün­de Ajy­gu­ýy bi­len ýa­na­şyk ýer­le­şen de­pe­de G.Ros­si-Os­mi­da­nyň ýol­baş­çy­ly­gyn­da­ky to­par ga­zuw-ag­ta­ryş iş­le­ri ne­ti­je­sin­de eneo­lit za­ma­ny­na de­giş­li bo­lan is­ti­ha­ny ýü­ze çy­kar­dy­lar. Alym­lar onuň gün­do­gar Or­ta­ýer de­ňiz ýew­ro­peoid jyn­sy­na de­giş­li­di­gi­ni anyk­la­dy­lar. Bu ýag­daý soň­ra bu kün­jek­de ýe­ne-de bir­nä­çe gym­mat­lyk­la­ryň bar­dy­gy­ny yl­my esas­da çak­la­ma­ga iter­gi ber­di. Şeý­le­lik­de, Ajy­gu­ýu­da ýe­ne-de halk eke­ran­çy­ly­gy­na, mal­dar­çy­ly­ga, aw­çy­ly­ga de­giş­li bir­nä­çe gym­mat­lyk­la­ryň ýü­ze çy­ka­ryl­ma­gy­na müm­kin­çi­lik ber­di.
Ajy­gu­ýy ýa­dy­gär­li­gi bi­len bag­la­ny­şyk­ly gym­mat­ly mag­lu­mat­lar aka­de­mik Wik­tor Sa­ria­ni­di­niň “Mar­guş” at­ly ki­ta­byn­da, aw­to­ryň Na­dež­da Du­bo­wa bi­len bi­le­lik­de taý­ýar­lan “Ga­dy­my Mar­gia­na­nyň gen­ji-ha­zy­na­sy” at­ly ki­ta­byn­da getirilýär. Ha­wa, Mur­ga­byň ga­dy­my aka­ba­sy­nyň aý­ryl­maz bö­le­gi bo­lan Ajy­gu­ýy ýa­dy­gär­lik­ler top­lu­myn­dan ýü­ze çy­ka­ry­lan ta­pyn­dy­lar mun­dan dört müň ýyl ozal ýurt­la­ryň ila­ty­nyň umu­my dün­ýä­ga­ra­ý­şy­nyň bo­lan­dy­gy­ny gör­kez­ýär.
Hor­mat­ly Pre­zi­den­ti­mi­ziň “Türk­me­nis­tan – Be­ýik Ýü­pek ýo­lu­nyň ýü­re­gi” at­ly ki­ta­byn­da Ga­dy­my Merw ha­kyn­da: “Bu ho­wa­la­nyp gö­rün­ýän şä­he­re göz aý­la­ma­ga çal­şa­lyň. Onuň iň ga­dy­my bö­le­gi – Erk ga­la, Gä­wür ga­la oňa sep­le­şip dur, aňyr­rak­da gün­ba­ta­ra uza­ýan Sol­tan­ga­la, Ab­dyl­la­han­ga­la, Baý­ra­ma­ly­han­ga­la, ola­ryň 25 ki­lo­metr aňyr­syn­da bol­sa, özü­niň ir­ki me­ka­nyn­dan ýe­ri­ni es­li­je üýt­ge­den hä­zir­ki Ma­ry şä­he­ri bar. Açyk as­ma­nyň as­tyn­da­ky mu­ze­ýe öw­rü­len bu uly gi­ňiş­lik­de hem soň­ky ýig­ri­mi bäş asy­ryň ta­ry­hy­nyň yz­la­ry­ny gö­rüp bol­ýar” di­ýip, örän jaý­dar bel­le­ýär. Ajy­gu­ýy ýa­dy­gär­li­gi hem heň­ňam­lar­dan ga­lan şeý­le yz­lar­dyr.

Mer­jen BAÝ­RAM­GU­LY­ÝE­WA,
Türk­men döw­let ma­li­ýe ins­ti­tu­ty­nyň mu­gal­ly­my.

Gyzykly bolup bilerЕЩЕ ОТ АВТОРА