Türk­me­nis­ta­nyň bio­lo­gik köp­dür­lü­li­gi gör­nüş­le­riň azyn­dan 20 mü­ňü­si­ni, şol san­da ösüm­lik­le­riň gör­nüş­le­ri­niň 7 müň­den gow­ra­gy­ny hem-de haý­wan­la­ryň gör­nüş­le­ri­niň 13 mü­ňe go­la­ýy­ny öz içi­ne al­ýar, olar­dan 730 gör­nüş­den gow­ra­gy oňur­ga­ly haý­wan­lar­dyr. Ýur­du­my­zyň oňur­ga­ly jan­dar­la­ry­nyň ýa­ry­syn­dan gow­ra­gy­ny (je­mi 433 gör­nü­şi­ni) guş­lar dü­züp, olar haý­wa­nat dün­ýä­si­niň ag­ram­ly bö­le­gi bo­lup dur­ýar hem-de öz aý­ra­tyn­lyk­la­ry bi­len bag­ly­lyk­da se­bit­le­riň eko­lo­gik ýag­da­ýy­nyň “gör­ke­zi­ji­le­ri” bo­lup hyz­mat ed­ýär.
Türk­men te­bi­ga­ty­nyň be­ze­gi bo­lan tog­da­ry aý­ra­tyn go­ra­ga mä­täç guş­la­ryň bi­ri­dir. Tog­da­ry (Chla­my­do­tis un­du­la­ta) dur­na­şe­kil­li­ler otr­ýa­dy­nyň tok­lu­taý­lar maş­ga­la­sy­na de­giş­li. Tok­lu­taý­dan has ki­çi, em­ma göw­re­si uly bo­lup, ho­ra­zy mä­ki­ýa­nyn­dan ulu­rak bol­ýar. Onuň ar­ka­sy ke­se tol­kun şe­kil­li na­gyş­ly çä­ge sy­pat çy­par reňk­li bo­lup, de­pe­si we ýeň­se­si ga­ra ak ýe­lek­ler­den dur­ýan hü­pük­li­dir. Boý­nu­nyň gap­dal­la­ryn­dan iki sa­ny ga­ra zo­lak ga­ra­rak ýe­lek­le­riň sal­la­nyp du­ran des­se­ji­gi­ne çen­li geç­ýär we ol öz­bo­luş­ly ýa­ka eme­le ge­tir­ýär.
Al­ky­my­nyň aşa­gy we boý­ny pe­te­ke­si­ne çen­li ça­lym­tyl öwüş­gin­de agym­tyl bo­lup, ga­lan ýe­ri ak reňk­li­dir. Aýak­la­ry açyk çal we çüň­ki go­ňur bol­ýar. Pes­saý­lap uçu­şy uly çar­la­ga ça­lym ed­ýär. Yl­ga­wy­nyň tiz­li­gi tak­my­nan sa­gat­da 40 km-e deň­dir. Ga­na­ty 34,5 – 42,5 sm-e ýet­ýär, ag­ra­my bol­sa 1,2 – 2,5 kg-a deň­dir.
Boý­nu­nyň gap­dal­la­ry­nyň ga­ra zo­lak­ly­dy­gy we ýa­ka­ly­gy­nyň bar­dy­gy bi­len beý­le­ki tok­lu­taý­lar­dan ta­pa­wut­lan­ýar. Te­bi­ga­tyň gö­zel­leş­ýän, jan­lan­ýan wag­ty çi­gil­dem­le­riň, gy­zyl gül­le­riň açyl­ýan döw­rün­de giň meý­dan­da gül­le­riň ara­syn­da tog­da­ry­nyň jü­büt­leş­me tan­sy­nyň, war­kyl­da­ma­sy­nyň owa­dan­ly­gy diý­seň haý­ran gal­dyr­ýar. Özi­ni örän se­re­sap­ly alyp bar­ýan bu gu­şa düz­lük­ler­de, ýow­şan­lyk­la­ryň we şor­luk­la­ryň ara­syn­da köp düş ge­lin­ýär. De­mir­ga­zyk Af­ri­ka­nyň çöl­lük we ýa­rym çöl­lük ýer­le­rin­de, Alyn­ky, Or­ta we Mer­ke­zi Azi­ýa­da giň­den ýaý­ran­dyr.
Türk­me­nis­tanyň düz­lük bö­le­gi­niň hem­me ýer­le­rin­de we dag­lyk­lar­da köp duş gel­ýär. Ýaz­ky we güýz­ki uçup geç­me­le­ri ýaý­baň­lan­dy­ry­lan gör­nüş­de geç­ýär, em­ma ola­ryň göç­me­gi, esa­san, Gün­ba­tar Uz­bo­ýuň üs­tün­den, Kö­pet­da­gyň we Köý­ten­da­gyň etek­le­rin­den hem-de Te­jen-Mur­gap der­ýa­la­ry­nyň ara­la­ryn­dan geç­ýär. Türk­me­nis­tan­da ýaz­ky uçup göç­me­le­ri few­ral aýy­nyň ahy­ryn­dan baş­lap ap­rel aýy­nyň or­ta­la­ry­na çen­li do­wam ed­ýär, güýz­ki göç­me­le­ri okt­ýabr we no­ýabr aý­la­ryn­da geç­ýär.
Tog­da­ry­lar aý­ra­tyn jü­büt bo­lup, ýer­de hö­würt­ge­le­ýär­ler we da­şy­ny sy­pal­jyk­lar bi­len ört­ýär­ler. Türk­me­nis­ta­nyň şert­le­rin­de tog­da­ry­nyň kö­pe­li­şi ap­rel-maý aý­la­ryn­da bol­ýar. Olar, esa­san, mör-mö­jek­ler we ola­ryň li­çin­ka­la­ry, maý­da gem­ri­ji­ler, su­wul­gan­lar, şeý­le-de ösüm­lik­le­riň to­hum­la­ry, so­gan düýp­le­ri­dir ter ýaş­la­ry bi­len iý­mit­len­ýär.
Ant­ro­po­gen tä­sir­ler tog­da­ry­nyň baş sa­ny­nyň azal­ma­gy­na ge­tir­di. Şol se­bäp­li hem bu gör­nüş Te­bi­ga­ty we te­bi­gy baý­lyk­la­ry go­ra­ma­gyň hal­ka­ra bi­le­le­şi­gi­niň Gy­zyl sa­hy­pa­sy­na we Türk­me­nis­ta­nyň Gy­zyl ki­ta­by­na (III de­re­je­li) gi­ri­zi­len­dir. Tog­da­ry­ny berk go­ra­ga al­mak we eme­li usul­da köpelt­mek ug­run­da ýur­du­my­zyň go­rag­ha­na­la­ryn­da uly ta­gal­la­lar edil­ýär.

Ogul­dur­sun An­na­gur­ba­no­wa,
S. A. Ny­ýa­zow adyn­da­ky
TO­HU-nyň mu­gal­ly­my.

Gyzykly bolup bilerЕЩЕ ОТ АВТОРА