Sö­züň güý­ji

«Sö­züň ag­ra­my­ny öl­çe­mez ton­na,
Öl­çe­mez güý­jü­ni mil­ýon ki­lo­wat.
Söz ýa­la­ňaç pi­ki­re gyr­my­zy don­dur.
Söz bar – ki­me şap­bat,
Söz bar – ki­me bagt».
Şa­hyr G. Ezi­zo­wyň bu se­tir­le­ri­ni il­kin­ji ge­zek oka­lym bä­ri on­lar­ça ýyl­ geç­di. Bu se­tir­le­ri göz­le­ri­miň ikin­ji, üçün­ji, dör­dün­ji ge­zek­ler yzar­la­ny­na hem kän wagt bol­dy. Soň olar aňy­ma he­mi­şe­lik ýa­zyl­dy. Ony ýö­ri­te­läp et­me­dim. Öz-özün­den bol­dy. Her ge­zek kal­bym baş­ga bi­ri­niň sö­zü­ne gal­ky­nan­da ýa-da yn­jan ma­ha­lym bu se­tir­ler bi­yg­ty­ýar se­ri­me gel­ýär…
Ha­wa, bi­ziň zy­ba­ny­myz­dan çyk­ýan her bir sö­züň be­ýik güý­ji bar. Ol güýç adam yk­ba­ly­ny üýt­ge­dip bil­jek de­re­je­de tä­sir­li. Bu ba­ra­da bir da­na şeý­le di­ýip­dir: «Aýd­ýan her bir sö­zü­ňi­ziň di­ňe baş­ga­la­ryň däl, hat­da, öz dur­mu­şy­ňy­zyň hem üýt­ge­me­gi­ne nä­hi­li tä­si­ri­niň bar­dy­gy­ny bil­se­di­ňiz, on­da siz hiç wagt ýa­man söz­le­ri aýt­maz­dy­ňyz».
Ada­myň ni­ýe­ti­ni, hä­si­ýe­ti­ni, dün­ýä­ga­raý­şy­ny, me­de­ni­ýe­ti­niň de­re­je­si­ni sözünden kes­git­läp bol­ýar. Aýt­mak­la­ry­na gö­rä, Sok­ra­tyň ýa­ny­na bir ada­my ge­ti­rip­dir­ler. Da­na bu ge­ti­ri­len adam ba­ra­da öz pi­ki­ri­ni aýt­ma­ly eken. Nä­ta­n­şy es­li wagt­lap syn­lan Sok­rat dil­le­nip­dir:
– Gür­le ahy­ry, men se­ni ta­na­ýyn!
Ag­zy­myz­dan çyk­ýan her sö­ze jo­gap­kär­çi­li­gi­miz ba­ra­da Mag­tym­gu­ly Py­ra­gy­nyň al­ty­na gap­laý­ma­ly se­tir­le­ri bar:
«Söz­lä­bil­seň, ýag­şy söz­le,
Halk ýa­ma­nyň bi­za­ry­dyr».
Hor­mat­ly Pre­zi­den­ti­mi­ziň «Türk­me­niň döw­let­li­lik ýö­rel­ge­si» at­ly aja­ýyp ki­ta­byn­da şeý­le bir ro­wa­ýat bar. «Bir go­ja mel­le­gin­de iş­läp ýör­kä, onuň ýa­ny­na kö­çe­den ge­çip bar­ýan öteg­çi ge­lip­dir. Ol bi­raz dem-dyn­jy­ny alan­dan soň, ýa­şu­la şeý­le so­wal bi­len ýüz­le­nip­dir:
– Me­niň şu oba gö­çüp gel­mek ni­ýe­tim bar. Şo­nuň üçin oba­nyň adam­la­ry­ny öw­re­ne­ýin diý­dim. Oba­ňy­zyň adam­la­ry­nyň adam­kär­çi­li­gi nä­hi­li­dir?!
Go­ja ýo­lag­çy­nyň ýü­zü­ne gö­ni se­re­dip:
– Se­niň öz obaň­da­ky adam­la­ryň adam­kär­çi­li­gi nä­hi­li? – di­ýip so­rap­dyr. Ýo­lag­çy diň­şir­ge­nip du­rup­dyr-da:
– Diý­seň er­bet­di. Hem­me­si gy­bat­keş, öwün­jeň, ýa­lan­çy. Dog­ry­my aýt­sam, oba­dan gö­çüp gaýt­ja­gy­ma be­gen­ýä­rin – di­ýip jo­gap be­rip­dir.
Go­ja ga­şy­ny çy­typ:
– Bi­ziň oba­my­zyň ila­ty hem şeý­le – di­ýip­dir. Ýo­lag­çy:
– Beý­le bol­sa, men baş­ga oba­la­ra-da aý­la­nyp çy­ka­ýyn – di­ýip, ýo­la düş­mek­çi bo­lup­dyr.
Şol ha­lat­da hem go­ja­nyň ýa­ny­na baş­ga bir ýo­lag­çy ge­lip, ýaň­ky ýo­lag­çy­nyň be­ren so­wa­ly bi­len go­ja ýüz­le­nip­dir. Go­ja oňa hem:
– Si­ziň oba­ňy­zyň adam­la­ry­nyň adam­kär­çi­li­gi nä­hi­li? – di­ýip so­wal be­rip­dir.
Ikin­ji ýo­lag­çy gy­nanç bi­len:
– Diý­seň go­wy. Hem­me­si bi­ri-bi­ri­ne kö­mek­leş­me­gi ha­la­ýan, we­pa­ly, zäh­met­sö­ýer adam­lar, örän ag­zy­bir. Işim se­bäp bol­ma­dyk bol­sa­dy, ol ýer­den gö­çüp gaýt­maz­dym – di­ýip­dir.
Bu ge­zek go­ja ça­la­ja ýyl­gy­ryp:
– Bi­ziň oba­my­zyň adam­la­ry hem şeý­le – di­ýip­dir.
Ikin­ji ýo­lag­çy:
– On­da men şu ýer­de ga­ly­ber­jek – di­ýip, ýe­rin­den tu­rup­dyr.
Bu­la­ryň iki­si­niň gür­rü­ňi­ni diň­läp otu­ran häl­ki bi­rin­ji ýo­lag­çy go­ja ýüz­le­nip:
– Ýe­ri, nä­me üçin me­ni al­da­dyň? Men sa­ňa nä­me ýa­man­lyk et­dim? Ma­ňa oba­nyň ila­ty­nyň adam­kär­çi­li­gi er­bet, oňa bol­sa go­wy diý­ýär­siň – di­ýip­dir.
Onuň so­wa­ly­na go­ja:
– Tu­tuş oba­nyň ila­ty­nyň adam­kär­çi­li­gi se­niň özü­ňe gö­rä­dir. Sen daş-tö­we­re­giň­dä­ki adam­la­ra nä­hi­li göz bi­len se­red­ýän bol­saň, olar hem sa­ňa şo­lar ýa­ly bo­lup gör­ner – di­ýip, jo­gap be­rip­dir».
Bu ro­wa­ýat­da adam hä­si­ýet­le­ri­ni açyp gör­kez­ýän köp aý­ra­tyn­lyk­lar bar. Iň esa­sy bol­sa, her ki­miň baş­ga bi­ri hak­da aýd­ýan söz­le­rin­den hem onuň nä­hi­li adam­dy­gy­nyň, iç­ki dün­ýä­si­niň aý­dyň gö­rün­ýän­di­gi aý­dyl­ýar.
Teatr sun­ga­ty ede­bi di­liň, aras­sa gür­leý­şiň, tä­sir­li söz­le­me­giň mek­de­bi ha­sap­lan­ýar. Söz – teatr sun­ga­tyn­da ar­tist üçin esa­sy se­riş­de. Sah­na çyk­ýan ar­tist gah­ry­man­la­ry­nyň iç­ki dün­ýä­si­ni, pi­ki­ri­ni söz ar­ka­ly da­şy­na çy­kar­ýar. To­ma­şa­çy­ny, köp­lenç, sö­züň güý­ji kö­ker­ýär. Şo­nuň üçin dra­ma­tur­gi­ýa teatr sun­ga­tyn­da iň wa­jyp zat. El­bet­de, sö­züň aý­dy­lyş ähe­ňi ar­tis­tiň us­sat­ly­gy­na gö­nü­mel bag­ly zat. Us­sat­lyk – ar­tis­tiň ze­hi­ni, dün­ýä­si, aky­ly, bi­li­mi. Ju­da ze­hin­li adam­la­ryň us­sat­ly­gy sö­züň kö­me­gi bi­len hem her yn­sa­nyň ýü­re­gi­ne ýol sa­lyp bil­ýän­di­gi­dir.
Ar­tist bo­la­sym ge­lip, teatr ug­run­dan okap ýö­ren ta­lyp wagt­la­rym öýe dynç al­şa ge­lip­dim. Ejem bi­len ag­şam­lyk na­ha­ryň ug­run­da­dyk, iki­miz­den hem ses-üýn çyk­ma­ýar­dy. Ra­dioo­ýun diň­le­ýär­dik. Ýu­sup Ber­di­ýe­wiň ese­ri esa­syn­da »Soň­ky tüý­kü­lik sak­gal ez­mez» ra­diooý­ny ta­mam­la­nyp bar­ýar­dy. Oýun gu­ta­ran­soň hem ejem bi­len se­si­mi­zi çy­kar­man işi­mi­ze güm­ra bo­lup otyr­dyk. Ra­dioo­ýun­da­ky gah­ry­man gel­niň yk­ba­ly hak­da oýa ba­typ otu­ram­soň, eje­miň hem şeý­le ýag­daý­da­dy­gy­na ynan­ýar­dym. Ulu­dan dem alyp, sö­ze baş­lan ejem ga­raş­ma­dyk söz­le­ri­mi aýt­dy:
– Sen ar­tist bol­jak diý­ýäň­mi? Ine, bol­jak bol­saň, şeý­le us­sat bol­ma­ly! Bu ar­tis­tiň di­li däl, ýü­re­gi gep­le­ýär!
Haý­ran gal­dym. Ýö­ne­keý oba ze­na­ny­nyň, ma­ňa mäh­ri­ban yn­sa­nyň – eje­miň sa­da­lyk bi­len ar­tist­li­giň us­sat­ly­gy ba­ra­da şol ra­dioo­ýun­da­ky gah­ry­man gel­niň keş­bi­ne jan be­ren Ýe­li­za­we­ta Ga­ra­ýe­wa­nyň zäh­me­ti­ne, ze­hi­ni­ne gö­nük­di­rip aý­dan şol söz­le­ri ru­hu­ma ba­ky ýa­zyl­dy. Kä­bä­miň saý­lan hü­nä­rim ba­ra­da çuň­ňur pi­kir­len­me­si bü­tin öm­rü­me sar­gyt kys­my bir zat bol­dy. Ol söz­ler ma­ňa he­mi­şe ga­nat bag­lat­dy. Us­sat ha­ly­pa­nyň ze­hi­nin­den ruh­la­nan eje­miň kal­byn­dan sy­zy­lan bu söz­ler me­niň hü­nä­ri­me çyn­la­kaý ýa­pyş­ma­gy­ma golt­gy bol­dy. Her ge­zek baş­la­ýan işi­me jo­gap­kär­çi­li­gi­mi art­dyr­dy. Ha­ma­la, eje­miň öňün­de sy­nag­dan geç­ýän ýa­ly duý­gu­lar men­de he­ni­ze çen­li do­wam ed­ýär.
Sö­züň tä­si­ri ba­ra­da ar­tist­le­riň öz ara­la­ryn­da de­giş­me ähe­ňin­de aý­dyl­ýan gür­rüň­ler hem bar. Mol­la­ne­pes adyn­da­ky aka­de­mi­ki dra­ma te­at­ryn­da zäh­met çe­ken ha­ly­pa­la­ryň ag­la­ba­sy bi­ri-bi­ri bi­len oýun-he­nek et­me­gi ha­lar­dy­lar. Bir ge­ze­gem olar sö­züň ada­ma nä­de­re­je­de tä­sir ed­ýän­di­gi­ni ýe­ne bir ge­zek bar­lap gör­mek üçin ýol­daş­la­ry bi­len de­giş­mek is­läp­dir­ler. Ir bi­len şäh­da­çyk hal­da, aý­dy­ma hiň­le­nip gel­ýän ar­tist Baý­ram Sa­dy­ko­wa göz­le­ri dü­şen üç-dört sa­ny ar­tist bi­ri-bi­ri­ne üm­le­şip­dir­ler. Öň­den taý­ýar­lyk­ly ar­tist­le­riň bi­rin­ji­si Baý­ram aga­nyň öňün­den çy­kyp­dyr:
– Sa­law­ma­leý­kim, Baý­ram jan!
– Wa­leý­ki­mes­sa­lam! Sag-aman ör­dü­ňiz­mi?
– Hu­da­ýa şü­kür. Biz-ä sag­lyk­da ör­dük-le we­lin, se­niň ýag­daý­la­ryň go­wy däl­di­gi ýü­züň­den-gö­züň­den gör­nüp dur.
Baý­ram aga bir­hi­li bo­lup­dyr:
– Aý, ýok-la, göw­nü­ňe­dir. Me­niň ýag­da­ýym gül ýa­ly. Şu gün tu­ra­nym­dan bä­ri şäh­dim açyk. Ýol­bo­ýy aý­dym aý­dyp gel­ýän.
– Aý, diý­se­ňi­zem-ä…
On­ýan­ça ikin­ji ar­tist bu­la­ryň ýa­ny­na ge­lip, sa­lam be­rip­dir.
– Baý­ram aga, ýa­ra­ma­ýan bol­sa­ňyz, jaň edip duý­du­raý­ma­ly eke­ni­ňiz-dä. Beý­le hal­da te­at­ra ge­le­ni­ňiz­de-de iş­läp bil­mer­si­ňiz-ä.
– Aý, nät­di­ňiz-aý, og­lan­lar. Me­niň ja­nym sag, keý­pim kök. Si­ziň öz ýag­daý­la­ry­ňyz öwer­lik däl ýa­ly-la. Ha­ny, aý­ry­lyň öňüm­den – di­ýip, bi­raz ga­har­la­nan Baý­ram Sa­dy­kow te­at­ryň ga­py­sy­na ýet­ýär. Ol ýer­de ony taý­ýar­la­nyp du­ran üçün­ji ar­tist gar­şy al­ýar.
– Baý­ram aga, sa­law­ma­leý­kim. Weý-weý, bu nä bo­luş, Baý­ram aga? Ýü­zü­ňiz­de gan-pet ýok-la. Ha­ny, maň­la­ýy­ňy­zy el­läp gö­re­ýin, gyz­gy­ny­ňyz da­gy ga­laý­dy­my­ka? Bu-uww. Baý­ram aga, nä­dip gel­di­ňiz bu bol­şu­ňyz­da?
Baý­ram aga ýuw­du­nyp­dyr:
– Ha­ny, aý­ryl­sa­na. Bu gün nä jyn ur­dy si­zi?
Ýol­da­şyn­dan aý­la­nyp ge­çip, te­at­ryň içi­ne gi­ren hem bol­sa, Baý­ram aga­nyň ýö­reý­şi­niň ba­dy gow­şap­dyr. Ýö­räp bar­ýar­ka, ýu­waş­lyk bi­len eli­ni maň­la­ýy­na deg­rip­dir. Za­lyň ug­run­da oňa dör­dün­ji ar­tist ga­bat ge­lip­dir:
– Baý­ram, düýn iş­den gi­deň­de-de ýag­daý­laň go­wu­dy-la se­niň. Bir gün­de nä­hi­li bo­la­ýyp­syň sen?
In­di Baý­ram aga­nyň dog­ru­dan hem ýü­zi aga­ryp baş­lap­dyr. Ýu­waş­lyk bi­len ýaň­ky ar­tis­te ýüz­le­nip­dir:
– Beh, dog­ru­da­nam şu gün bir­hi­li ug­rum ýok ýa­ly… Sen, bar, režiss­ýo­ra aýt­sa­na. «Baý­ram Sa­dyk ýa­ra­man, öýü­ne gaýt­dy» – diý.
Şeý di­ýip te­at­ryň ga­py­sy­ny usul­lyk bi­len açyp, es­li ýö­rän Baý­ram aga­nyň yzyn­dan ýe­ten de­giş­gen ar­tist­ler gü­lşüp, oýun eden­dik­le­ri­ni aýd­ýar­lar. Öýü­ne tut­du­ryp bar­ýan Baý­ram aga­ny kö­şeş­di­rip, yzy­na ge­tir­me­giň hyl­lal­la bo­lan­dy­gy­ny şol ar­tist­ler soň-soň­lar hem ýat­lap, gül­şüp ýör­dü­ler…
Söz… Adam­la­ra di­ňe go­wy söz­le­ri aýt­ma­gy, bol­man­da, söz­le­ri saý­hal­lap, saý­lap aýt­ma­gy en­dik edin­me­gi­miz ge­rek. Bu, il­kin­ji no­bat­da, şol söz­le­ri zy­ba­ny­na ge­tir­ýän ada­myň özi üçin wa­jyp. Çün­ki di­li­ne ge­ti­ren söz­le­ri­niň güý­ji il­ki onuň özü­ne tä­sir ed­ýär. Adam­la­ra aýd­ýan ýa­kym­ly söz­le­ri onuň öz kal­by­na ra­hat­lyk ge­tir­ýär. Ýü­re­gin­de ra­hat­lyk hö­küm sür­ýän adam bol­sa bagt­ly, sag­dyn bol­ýar. Bu duý­gu­la­ry yn­sa­na ba­gyş ed­ýän zat – sö­züň güý­ji. Ha­wa, eger biz ýe­rin­de ula­nyp ba­şar­sak, sö­züň tü­ke­nik­siz güý­ji bar.
Şa­hyr G. Ezi­zo­wyň aý­dy­şy ýa­ly:
«Ba­şar­ma­saň – ol öçüg­si ýyl­dy­zyň,
Ba­şar­sa­ňam – low­lap du­ran Gü­nüň­dir».

Gü­lä­lek AK­MY­RA­DO­WA,
Türk­me­nis­ta­nyň Be­ýik Sa­par­my­rat
Türk­men­ba­şy adyn­da­ky Baş dra­ma
te­at­ry­nyň re­žiss­ýo­ry.