Bählil dana

(Türk­men halk er­te­ki­si)
Bir bar eken, bir ýok eken, ga­dym za­man­da örän sa­hy we ha­lal­hon bir baý söw­da­gär bo­lup­dyr. Söw­da et­mek üçin her bir ýur­da onuň özi gi­der eke­ni. Söw­da gi­den­de hiç wagt ýol­da oba sowlup, myh­man bol­maz eken.
Gün­ler­de bir gün ol hyz­mat­kär­le­riniň bi­ri­ni ýa­ny­na alyp, bir­nä­çe dü­ýä­ni her dür­li gym­mat­ba­ha zat­lar­dan ýük­läp, baş­ga bir ýur­da söw­da gid­ýär. Bar­ýar­ka­lar ýol­da dem-dynç al­mak üçin bir oba­nyň go­la­ýy­nda düş­le­ýär­ler. Düýelerini du­şaş­dy­ryp, örä goý­ber­ýär­ler. Soň­ra söw­da­gär hyzmat­kä­ri­ni iki ada­ma na­har bo­lar ýa­ly ýu­murt­ga alyp gel­mek üçin go­laý­da­ky oba iber­ýär. Hyz­mat­kä­ri oba ba­ryp bir gar­ry aýal­dan on sa­ny ýu­murt­ga sa­tyn al­ýar. Ol ýu­murt­ga­la­ry bi­şi­rip ber­ýär. Hyz­mat­kär ol ýu­murt­ga­nyň ba­ha­sy­ny ber­me­gi ýa­dyn­dan çy­kar­ýar. Gar­ry hem onuň ba­ha­sy­ny so­raş­ma­gy unud­ýar.
Hyz­mat­kär gaý­dyp gel­ýär we ho­ja­ýy­ny bi­len na­har edi­nip, soň dü­ýe­le­ri­ni ýük­läp, ýo­la dü­ş­ýär­ler. Ara­dan bir gün ge­çen­den soň, söw­da­gär ýa­dy­na dü­şüp hyz­mat­kär­den so­ra­ýar:
– Düýn­ki alan ýu­murt­ga­la­ryň ba­ha­sy­ny be­rip­mi­diň? Hyz­mat­kä­riň edil şu pur­sat o­la­ryň ba­ha­sy­ny ber­män­di­gi ýa­dy­na düş­ýär-de, ony boýu­n al­ýar.
On­da söw­da­gär:
– Şu ýer­de düş­lä­li, men gel­ýän­çäm, sen şu taýda bol, ýu­murt­ga­nyň ba­ha­sy­ny üzüp ge­le­ýin – diý­ýär.
On­da hyz­mat­kär:
– Yzy­my­za gaýt­ma­ly. Onuň on ýu­murt­ga­sy­nyň ba­ha­sy ýa­rym ma­nat. Söw­da ede­ni­ňizde şol puly hem beý­le­ki ma­ýa­myz bi­len go­şup ýö­re­de­li we hem­me eden peý­da­my­zy ha­sap­lap, ýa­rym ma­na­da düş­ýänini ýu­murt­ga­nyň eýe­sine eltip be­re­li. Mu­ňa gar­ry hem ra­zy bo­lar – diý­ýär.
Söw­da­gär hyz­mat­kä­riň aý­da­ny­ny ma­kul bil­ýär we ug­ra­ýar­lar. Bar­jak ýurt­la­ry­na aş­ýar­lar. Alyp gi­den mal­la­ry­ny sa­tyş­dyr­ýar­lar, al­jak zat­la­ry­ny al­ýar­lar. Şon­luk bi­len, eden söw­da­la­ry­ny we gö­ren peý­da­la­ry­ny ha­sap­la­ýar­lar. Şol san­da on ýu­murt­ga­nyň ba­ha­sy­na düş­ýän gir­de­ji­ni-de ta­kyk­la­ýar­lar. Ahyr­da iş­le­ri­ni gu­ta­ryp, öz ýurt­la­ry­na gaýd­ýar­lar. Az ýö­räp, köp ýö­räp ara­dan bir­nä­çe gün ge­çen­den soň, häl­ki ýu­murt­ga sa­tan gar­ry aýa­lyň oba­sy­nyň go­la­ýy­nda düşle­ýär­ler.
Düýelerini du­şaş­dy­ryp, örä goý­be­rip, hyz­mat­kär häl­ki on ýu­murt­ga­nyň ba­ha­sy­ny we on­dan gi­ren peý­da­ny alyp, gar­ry­nyň öýü­ne bar­ýar. Aman­lyk-sag­lyk so­ra­şyp, alan ýu­murt­ga­sy­nyň ba­ha­sy­ny ýat­la­ryn­dan çy­ka­ryp, ber­män gi­den­dik­le­ri­ne gy­na­nan­dyk­la­ry­ny aýd­ýar we olaryň ba­ha­sy­na dü­şen peý­da­sy bi­len kempire uzad­ýar.
On­da gar­ry:
– Heý-de, beý­le kän peý­da bo­lar­my? Bu diý­ýän za­dyň he­ňe ge­le­nok. Muň ýaly köp za­dy ýa­rym ma­na­dyň peý­da­sy di­ýip, alyp bil­me­n. Bu bo­lup bil­jek zat däl – di­ýip, ýu­murt­ga­nyň ba­ha­syn­dan ar­tyk za­dy al­ma­jak bol­ýar.
Ahyr­da hyz­mat­kär ja­ny­gyp ynan­dy­ran­dan soň, ka­bul edýär, ýe­ne on ýu­murt­ga­ny bişi­rip sat­ýar-da, ba­ha­sy­ny nagt al­ýar.
Ýa­rym ma­nat pu­ly şeý­le kän peý­da ge­ti­ren kempir be­gen­ji­ne bu ýag­da­ýy goň­şu­la­ry­na der­rew buş­lap çyk­ýar. Mu­ny eşi­den­den pä­li­ýa­man boz­ga­gyň bi­ri onuň ýa­ny­na ge­lip:
– Se­niň on ýu­murt­gaň ba­ha­sy el­li tü­men­den hem kän bol­jak. Eger sen on sa­ny ýu­murt­ga­ny ba­sy­ran bol­saň, olardan on jüý­je çy­kar­dy. Ula­lan­la­ryn­dan soň, ola­ryň hem­me­si hem ýu­murt­ga­lap baş­lar­dy­. On to­wu­gy ba­sy­ran bol­saň, her bi­ri azyn­dan 10–12 jüý­je be­rer­di. Şon­luk bi­len, ýu­murt­ga­lap we jüý­je­läp ýö­ren to­wu­gyň sa­ny bu wag­ta çen­li örän köp bo­lar­dy. Bu el­li tü­men örän az bol­ýar. Sen bu el­li tü­me­ni yzy­na gaý­dyp ber-de, pa­ty­şa arz et we do­ly hak­laş­dy­ryl­ma­gy­ňy ta­lap et – diý­ýär. Ga­ryp aýal hem boz­ga­gyň gepine gi­dip, el­li tü­me­ni köp gö­re­ni­ni ýa­dyn­dan çy­ka­ryp, neb­si­ne buý­rup bil­män, ol el­li tü­me­ni äki­dip söw­da­gä­re ber­ýär-de:
– On ýu­murt­ga­nyň şun­ça wag­tyň için­de ma­ňa be­rip bil­jek haý­ry el­li tü­me­niň çe­nin­de, dur­ma­ýar. Şo­ny üz­lüş­me­seň, pa­ty­şa­my­za arz et­jek, goý ol bi­zi hak­laş­dyr­syn – diý­ýär-de, şo­ba­da pa­ty­şa ba­ryp arz ed­ýär. Pa­ty­şa hem uzak oý­la­nyp dur­man, ha­sap­çy­la­ry­na ha­sap­la­dyp, gar­ry­nyň sö­zü­ni ma­kul­la­ýar. Häl­ki söw­da­gä­riň ulag­la­ry­ny we ha­ryt­la­ry­ny alyp, gar­ra ber­dir­ýär.
Şon­luk bi­len, söw­da­gär hyz­mat­kä­ri bi­len hiç zat­syz gal­ýar. Pa­ty­şa­nyň eden işi her­nä­çe te­lek bol­sa hem ki­me nä­me diý­jek­le­ri­ni bil­män, na­laç gal­ýar­lar. Söw­da­gär bu işiň beý­le bol­şu­na uta­nyp, goň­şu­la­ry­na hem, aýa­ly­na hem nä­me diý­je­gi­ni bil­män, bir­nä­çe gün çöl­de gal­ýar.
Ara­dan bir­nä­çe gün ge­çen­den soň, söw­da­gä­re Bäh­lil da­na ga­bat gel­ýär-de:
– Bu it gy­ra­nyň çö­lün­de nä­me iş­läp ýör­süň? Nä­me bir zat bol­du­my? – di­ý­ýär.
Söw­da­gär gar­ry aýal bi­len bag­ly iş­le­riň hem­me­si­ni Bäh­lil da­na gür­rüň ber­ýär we:
– Şeý­le mas­ga­ra ýag­da­ýa dü­şen­li­gim üçin oba­ma, öýü­me bar­ma­ga hem utan­ýa­ryn – diý­ýär.
Bäh­lil da­na bu söz­le­ri eşid­ýär-de, söw­da­gä­re:
– Sen oba­ňa bar-da, işiň bi­len bo­lu­ber. Az wagt­dan zat­la­ryň hem­me­si­ni öz­le­ri sa­ňa ge­ti­rip be­rer­ler – di­ýip, söw­da­gä­ri pug­ta ynan­dyr­ýar-da, özi pa­ty­şa­nyň ýa­ny­na gid­ýär. Pa­ty­şa Bäh­lil da­na­nyň ini­si eke­ni.
Ol, pa­ty­şa­nyň ýa­ny­na bar­ýar-da:
– Ma­ňa to­hum, iş­lär ýa­ly adam we 15 jübüt öküz ber, men daý­han­çy­lyk et­jek – diý­ýär.
Pa­ty­şa do­ga­ny­nyň daý­han­çy­lyk et­je­gi­ne be­ge­nip, oňa di­ýen zat­la­ry­nyň hem­me­si­ni ber­ýär. Gap­da­ly­na adam­la­ram goş­ýar. Bäh­lil da­na hem bu zat­la­ryň hem­me­si­ni ekin meý­da­ny­na çy­ka­ryp, daý­han­lar­dan to­hum­lyk bug­da­ýy öňür­ti gow­rup, on­dan soň, ek­me­gi ta­lap ed­ýär. Adam­lar Bäh­lil da­na­nyň bu ta­la­by­na haý­ran gal­şyp, onuň ýü­zü­ne se­red­ýär­ler. Ol bol­sa:
– Siz diý­le­ni ediň, men baş­ga za­dy bi­le­mok – diý­ýär. Şun­dan soň, daý­han­lar ses­le­ri­ni çy­kar­man bug­daý­lyk to­hu­my gow­rup, ekip baş­la­ýar­lar.
Ara­dan bir­nä­çe gün ge­çen­den soň, pa­ty­şa Bäh­lil da­na­nyň ekin eki­şi­ni gör­mek üçin we­zir­le­ri bi­len onuň ekiş ýe­ri­ne bar­ýar. Gör­se, daý­han­la­ryň bir­nä­çe­si to­hum­lyk bug­da­ýy gow­rup otyr, ga­la­ny-da ekin ekip ýör diý­ýär. Mu­ny gör­ýär-de, pa­ty­şa:
– Bug­da­ýy nä­me üçin go­wur­ýar­sy­ňyz – di­ýip so­ra­ýar.
On­da daý­han­lar:
– Bäh­lil da­na­nyň buý­ru­gy şeý­le. To­hu­my öňür­ti go­wur­ýa­rys, soň­ra ýe­re sep­ýä­ris – di­ýip jo­gap ber­ýär­ler.
Pa­ty­şa Bäh­lil da­na­ny bir ýer­den ta­pyp:
– Se­niň ekin eki­şiň nätüýs­li? Heý, to­hum­lyk bug­da­ýy hem gow­rup eker­ler­mi? Gö­ger­jek­miş­mi ol? Bu hi­li eki­şi nir­de gör­düň we kim­den öw­ren­diň – diý­ýär.
Bäh­lil da­na, pa­ty­şa­nyň sö­zü­ne çi­git ýa­ly­jak hem ikir­jiň­len­män:
– Pa­ty­şa­myz, sen­den gö­rel­de alyp, to­hu­my hem bi­şi­rip ek­jek. Bi­şir­ilip sa­ty­lan ýu­murt­ga­nyň jüý­je­leý­şi ýa­ly, oňat peý­da ge­ti­rer­mi­kä di­ýip, umyt ed­ýän. To­hum­lyk bug­da­ýy­my­zy hem şo­nuň üçin öňür­ti gow­rup, soň­ra ek­ýä­ris – di­ýip, jo­gap ber­ýär.
Pa­ty­şa Bäh­lil da­na­dan bu hi­li jo­gap eşid­ýär-de, özü­niň ol söw­da­gä­riň zady gar­ry aýa­la alyp ber­şi­ni ýat­lap, oý­la­nyp dur­ýar we ýal­ňy­şa­ny­na dü­şün­ýär. Soň söw­da­gär­den al­nan äh­li zat­la­ry yzy­na ber­di­rip, gar­ry aýa­la ters akyl be­ren ara­bo­za­ry je­za­lan­dyr­ýar.
Şon­luk bi­len hem söw­da­gä­riň zat­la­ry­nyň hem­me­si özü­ne go­wuş­ýar. Söw­da­gär Bäh­lil da­na örän kän zat ber­mek­çi bol­ýar. Da­na: “Ma­ňa zat ge­rek däl, men za­da mä­täç hem däl” di­ýip, on­dan zat al­ma­ýar.