Edebi hyzmatdaşlyk halklaryň hem döwletleriň arasyndaky gatnaşyklaryň berkemeginde we döwrüň talaplaryny ýüze çykarmakda ähmiýetli orna eýe. Şu babatdan alanyňda türkmen-belarus medeni, edebi gatnaşyklaryna ýokary baha bermek mümkin. Şeýle hyzmatdaşlyk Garaşsyzlyk ýyllarynda has-da ösdürildi. Ýakynda belarus şahyry, ýazyjysy, Belarus Respublikasynyň «Mastaskaýa literatura» neşirýatynyň direktory Aleksandr Badak bilen internet arkaly söhbetdeş bolduk.

– Dö­re­di­ji­lik bi­len meş­gul­lan­ma­ga si­ze nä­me iter­gi ber­di?! Ki­tap­la­ra bo­lan söý­gü­mi, in­tel­lek­tu­al gur­şaw­my ýa-da ede­bi şöh­ra­ta bo­lan ym­ty­lyş­my?!
– Men haý­sy­dyr bir söz­le­ri ka­pi­ýa­laş­dyr­ma­ga diý­seň ir – on iki ýa­şym­da baş­la­dym. Bir ge­zek gyş­ky dynç alyş möw­sü­min­de deň-duş­la­ry­myň res­pub­li­kan ça­ga­lar ga­ze­tin­de çap edi­len goş­gu­la­ry­ny oka­dym we kal­bym­da nä­me­dir bir zat­lar, nä­hi­li­dir bir «oýa­nyş» peý­da bol­dy. Bel­ki, ol ýü­re­gim­de ha­çan­dyr bir wagt­lar­dan bä­ri oýa­nyp bil­män ýa­tan duý­gy­ny oýa­ran­dyr. Onuň anyk nä­me­di­gi­ni aýt­mak kyn. Bel­ki-de, edil yş­kyň nä­me­di­gi­ni dü­şün­di­rip bol­maý­şy ýa­ly, ony hem dü­şün­di­rip bol­ýan däl­dir, müm­kin ol yl­ham­dyr.
Şon­dan soň­ky dö­wür­de me­niň ýö­ne­keý­je ka­py­ýa­la­ry oý­lap ta­pa­nym­da we ola­ra haý­sy­dyr bir sa­da, ça­ga se­tir­le­ri­ni se­çip ala­nym­da baş­dan ge­çir­ýän ru­hy tol­gun­mam ýa­dy­ma düş­ýär, özi-de şol pur­sat­lar­da men, he­niz ça­ga­dy­gy­ma ga­ra­maz­dan, özü­mi dö­re­di­ji­lik adam­sy hök­mün­de duý­ýar­dym. El­bet­de, mun­da ça­ga­ly­gyň ham-hy­ýal­la­ry rüs­tem gel­ýär­di.
Şol dö­wür­ler şöh­ra­tyň ha­ky­ky ma­ny­sy­na do­ly dü­şün­me­sem-de, el­bet­de, dö­re­di­ji­lik bi­len yzy­gi­der­li meş­gul­la­nyp baş­la­ma­gy­ma, il için­de ta­nal­ma­ga bo­lan hö­we­sim, goş­gy ýaz­ýan deň-duş­la­rym­dan yza gal­ma­jak bo­lup dyr­jaş­mam hem tä­sir eden­dir. Ýog­sam ça­ga­lyk­dan saý­la­nan adam üçin ede­bi şöh­rat onuň dö­re­di­ji­li­gi­niň ös­me­gi üçin iň uly bö­wet­dir. Özü­ni şöh­ra­ta gap­dy­ran ýa­zy­jy-şa­hyr teh­no­lo­gi­ýa­sy kö­ne­li­şen fab­rik ýa­ly­dyr, ýyl geç­di­gi­çe önüm­çi­li­gi pe­se­ler we bir gün işi­ni bes eder. Ýö­ne ki­tap­la­ra, ki­tap oka­ma­ga bo­lan söý­gi­niň tä­si­ri­ni we­lin in­kär edip bol­maz. Beý­le söý­gi bol­maz­dan dö­re­di­ji­lik bi­len meş­gul­lan­mak, has dog­ru­sy, bu ugur­da kä­mil­leş­mek müm­kin däl. Ol di­ňe öz-özü­ňi al­da­mak­dan yba­rat­dyr. Ede­bi kä­mil­lik­de in­tel­lek­tu­al gur­şa­wyň tä­si­ri­ne-de uly orun de­giş­li.
– Dö­re­di­ji­lik ada­my hök­mün­de hä­zir­ki dö­wür­de siz haý­sy te­ma­ny has mö­hüm ha­sap­la­ýa­ňyz?
– Te­ma­lar dür­li-dür­li bo­lup bi­ler, ýö­ne men haý­sy te­ma­dan ýa­za­nyn­da-da, ýa­zy­jy-şa­hy­ryň esa­sy we­zi­pe­si­niň, eser­le­ri ar­ka­ly adam­la­ryň bi­ri-bi­ri bi­len paý­has­ly, my­la­kat­ly, sa­byr­ly gat­na­şyk sak­la­mak­la­ry­ny ga­zan­ma­ga ýyk­gyn et­mek­di­gi­ne ynan­ýa­ryn. Biz diý­seň ýö­ne­keý bol­ma­dyk dö­wür­de ýa­şa­ýa­rys. Bu ýer­de gür­rüň di­ňe bir dün­ýä­de bolup geçýän gapma-garşylyklar ba­ra­da däl. Gür­rüň hä­zir­ki döw­rüň bi­ziň ru­hu­my­zyň, ah­la­gy­my­zyň yg­ty­bar­ly­ly­gy­ny diý­seň ýo­wuz sy­na­ýan­dy­gy ba­ra­da bar­ýar. Me­niň pi­ki­rim­çe, biz bu sy­nag­dan ga­ty bir şow­ly ge­çip ba­ra­ýa­my­zok. Äh­lu­mu­my­laş­ýan dün­ýäde haý­sy yk­lym­da, haý­sy ýa­rym şar­da ýa­şa­ýan­dy­gy­my­za ga­ra­maz­dan, bi­z bi­ri-bi­ri­mi­ze ýa­kyn­laş­ýarys. Ýö­ne ol mil­let­le­riň­dir halk­la­ryň mil­li aý­ra­tyn­lyk­la­ry­na-da ýu­waş-ýu­waş­dan tä­sir ed­ýär.
– Si­ziň üçin ede­bi­ýa­tyň haý­sy çyg­ry, ug­ry, gör­nü­şi beý­le­ki­le­re ga­ra­nyň­da has özü­ne­çe­ki­ji?
– Ýo­kar­da-da nyg­taý­şym ýa­ly, men dö­re­di­ji­li­ge il­ki goş­gy ýa­zyp baş­la­dym. Soň­ra özü­mi pro­za­da-da sy­nap gör­mek is­le­dim. Şo­nuň üçin aw­tor hök­mün­de-de, oky­jy hök­mün­de-de bu ede­bi gör­nüş­le­riň iki­si-de ma­ňa ar­tyk­maç­lyk ede­nok, ola­ryň iki­si hem me­niň üçin gy­zyk­ly, tä­sir­li, özü­ne­çe­ki­ji.
Men aý­dym­la­ry-da ça­ga­lyk­dan bä­ri örän sö­ýüp diň­le­ýä­rin. Ça­ga­ly­gym bol­sa Soýuz döw­rü­ne ga­bat gel­di. Şo­nuň üçin men, şol bir wag­tyň özün­de, «Gü­neş» aý­dym-saz to­pa­ry­nyň dö­re­di­ji­li­gi bi­len hem ýa­kyn­dan ta­nyş. Çün­ki Türk­me­nis­ta­nyň bu aý­dym-saz to­pa­ry öň­ki Soýuzyň çäk­le­rin­de, hat­da on­dan da­şar­da-da meş­hur­lyk ga­zan­dy, olar öz diň­leý­ji­le­ri­ne türk­men hal­ky­nyň ýü­re­gi­niň ýy­ly­sy­ny paý­la­dy.
Ine, eý­ýäm otuz ýyl­dyr, meş­hur be­la­rus aý­dym­çy­la­ry üçin aý­dym­la­ryň söz­le­ri­ni ýa­zyp ber­ýä­rin. Ola­ryň ara­syn­da Türk­me­nis­tan­da-da giň­den ta­nal­ýan Ana­to­liý Ýar­mo­len­ko we «Sa­ýab­ry» aý­dym-saz to­pa­ry hem bar.
– Be­la­rus­da ede­bi­ýat we ne­şir­ýat işi haý­sy ugur­lar­da has ös­di we ös­ýär?
– Bir ta­rap­dan, ede­bi­ýat şyg­ry­ýe­tiň, pro­za­nyň, dra­ma­tur­gi­ýa­nyň we ça­ga­lar ede­bi­ýa­ty­nyň hiç ma­hal kö­nel­me­ýän nus­ga­la­ry­ny bi­ze mi­ras go­ýan nus­ga­wy ýa­zy­jy-şa­hyr­la­ry­myz Ýan­ka Ku­pa­la­dyr Ýa­kub Ko­las ta­ra­pyn­dan 100 ýyl­dan-da gow­rak wagt mun­dan ozal esas edi­ni­len däp­le­ri­ni aýaw­ly sak­la­ýar. Beý­le­ki ta­rap­dan, ede­bi­ýat di­ňe öz döw­rü­niň ýü­rek ur­gu­sy­ny du­ýan, tä­ze te­ma­la­ryň, tä­ze pi­kir­le­riň göz­le­gin­de ge­zen wag­ty ösüp bil­ýär. Men hä­zir­ki za­man be­la­rus ede­bi­ýa­ty­nyň diý­seň köp­dür­lü­di­gi­ni uly buýsanç bi­len nyg­ta­sym gel­ýär.
Hä­zir­ki dö­wür­de dün­ýä­niň ki­tap ba­za­ry­nyň diý­seň baý­dy­gy­ny, bu ba­zar­da my­na­syp orun eýe­le­mek üçin ýa­zy­jy-şa­hyr­la­ryň, ne­şir­ýat­la­ryň ju­da köp iş­le­me­li­dik­le­ri­ni we dö­re­di­ji­lik­li iş­le­me­giň tä­ze çel­gi­le­ri­ni eme­le ge­tir­me­li­dik­le­ri­ni unut­ma­ly däl­di­ris. Şo­nuň üçin hem ki­ta­byň maz­mu­ny­nyň-da, be­ze­gi­niň-de döw­rüň we hä­zir­ki za­man oky­jy­sy­nyň ta­lap­la­ry­na la­ýyk gel­me­li­di­gi­ne ynan­ýa­ryn. Hä­zir­ki dö­wür­de Be­la­rus Res­pub­li­ka­syn­da ne­şir edi­ji­le­riň, taý­ýar­laý­jy­la­ryň we ýaý­ra­dy­jy­la­ryň Döw­let sa­na­wyn­da ho­ja­ly­gy ýö­re­di­ji sub­ýekt­le­riň 2000-e go­la­ýy bel­li­ge alyn­dy. Ola­ryň 139 sa­ny­sy döw­let eýe­çi­li­gi­ne de­giş­li kär­ha­na­lar­dyr. Ol umu­my sa­na­wyň ba­ry-ýo­gy 8 gö­te­ri­mi­ni eme­le ge­tir­ýär. Ga­lan­la­ry eýe­çi­li­giň döw­le­te da­hyl­syz pu­da­gy­na de­giş­li­dir. Biz ede­bi­ýa­tyň dur­muş äh­mi­ýet­li äh­li gör­nüş­le­ri­niň, şol san­da nus­ga­wy eser­le­riň ne­şir edil­me­gi üçin ta­gal­la ed­ýä­ris. «Mas­tas­ka­ýa li­te­ra­tu­ra» eý­ýäm 50 ýyl­dan gow­rak wagt bä­ri her ýyl nus­ga­wy ýa­zy­jy-şa­hyr­la­ry­my­zyň eser­le­ri­niň bir­nä­çe jilt­den yba­rat ýy­gyn­dy­la­ry­ny çap­dan çy­kar­ýan ýe­ke-täk be­la­rus ne­şir­ýa­ty­dyr.
– Be­la­rus oky­jy­la­ryn­da we hut si­ziň özü­ňiz­de türk­men ede­bi­ýa­ty nä­hi­li gy­zyk­lan­ma dö­red­ýär?! Türk­men ede­bi­ýa­ty si­ze nä­de­re­je­de ta­nyş?!
– Soň­ky ýyl­lar­da ýur­du­myz­da türk­men ede­bi­ýa­ty­na bo­lan gy­zyk­lan­ma ep-es­li ýo­kar­lan­dy. So­wet So­ýu­zy dar­ga­nyn­dan soň­ra, Soýuzyň öň­ki Res­pub­li­ka­la­ry­nyň ara­syn­da ede­bi­ýat bo­ýun­ça hyz­mat­daş­lyk tas ýi­teň­kir­läp­di. Diý­seň uzak wag­tyň do­wa­myn­da biz­de türk­men ýa­zy­jy-şa­hyr­la­ry­nyň tä­ze eser­le­ri ter­ji­me edil­me­di di­ýen ýa­ly. Hä­zir­ki dö­wür­de we­lin beý­le­ki ugur­lar bi­len bir­lik­de, ede­bi gat­na­şyk­la­ry­myz hem ýo­ka­ry de­re­je­de ös­ýär. Şo­nuň üçin hem eý­ýäm be­la­rus oky­jy­la­ry­nyň tä­ze nes­li Ata­my­rat Ata­ba­ýe­wiň, Aga­gel­di Al­la­na­za­ro­wyň, Mak­sat Bä­şi­mo­wyň, Bä­gül An­na­ba­ýe­wa­nyň, şol san­da se­niň öz eser­le­riň we beý­le­ki hä­zir­ki za­man aw­tor­la­ry­nyň dö­re­di­ji­li­gi bi­len ta­nyş­ma­ga müm­kin­çi­lik tap­dy­lar. Şeý­le-de, si­ziň meş­hur şa­hy­ry­ňyz Mag­tym­gu­ly Py­ra­gy­nyň be­la­rus di­li­ne tä­ze ter­ji­me edi­len goş­gu­la­ry peý­da bol­dy. Hut me­niň özüm üçin-ä türk­men ede­bi­ýa­ty diý­seň gy­zyk­ly. Çün­ki olar­da me­niň ägirt uly hor­mat goý­ýan we ru­hy ko­wum­daş­la­rym ha­sap­la­ýan türk­men hal­ky­nyň ýa­şa­ýyş-dur­mu­şy­nyň şöh­le­len­me­si bar. Bu ga­dy­my türk­men hal­ky­ny we onuň hä­zir­ki ne­sil­le­ri­ni ta­na­mak ba­ba­tyn­dan ala­nyň­da ju­da mö­hüm­dir.
– Si­ziň üçin ki­tap nä­mä­ni aň­lad­ýar?! Dur­muş sa­pa­gy bo­ýun­ça okuw ki­ta­by­ny­my, köp­çü­li­giň aňy­ny bel­li bir ýa-da bir­nä­çe ug­ra gö­nük­dir­me­giň gu­ra­ly­ny­my, wag­ty­ňy amat­ly ge­çir­mek­li­gi­mi, ýa-da?..
– Eger biz ki­tap ba­ra­da gür­rüň ed­ýän bol­sak, on­da, el­bet­de, il­kin­ji no­bat­da, ol adam­zat bar­ly­gy­nyň äh­li çy­gyr­la­ry­na, onuň äh­li duý­gu­la­ry­na tä­sir ed­ýän paý­has çeş­me­si­dir. Oky­jy bol­sa şol çeş­mä­niň ebe­di­lik teş­ne­si­dir.
– Be­la­rus mil­li ede­bi­ýa­ty we ki­tap ne­şir ediş ba­za­ry soň­ky ýyl­lar­da nä­hi­li üs­tün­lik­ler ga­zan­dy?
– 2015-nji ýyl­da be­la­rus ýa­zy­jy­sy Swet­la­na Alek­si­ýe­wiç ede­bi­ýat ug­ry bo­ýun­ça No­bel baý­ra­gy­nyň eýe­si bol­dy. Bu bi­ziň ede­bi­ýa­ty­myz üçin ägirt uly üs­tün­lik­dir. Ki­tap ne­şir ediş ba­za­ry dö­wür bi­len aýak­daş bar­ýar, bu esa­sy zat. Şeý­le bir dö­wür bol­dy, ýur­du­my­zyň uly bol­ma­dyk şä­her­le­rin­de äh­li ki­tap dü­kan­la­ry ýa­pyl­dy, em­ma soň­ky ýyl­lar­da bu ýag­daý düý­bün­den baş­ga­ça bol­dy. Diý­mek, adam­la­ryň ru­hy dün­ýä­si üçin ki­tap, şol san­da be­la­rus ki­tap­la­ry-da ze­rur­lyk bo­lup dur­ýar.
– Si­ziň ýur­du­ňyz­da ýa­zy­jy­lar­da di­ňe dö­re­di­ji­lik işi bi­len meş­gul­lan­ma­ga müm­kin­çi­lik bar­my?!
– Me­niň pi­ki­rim­çe, bü­tin dün­ýä­de ýa­zy­jy­la­ryň uly bol­ma­dyk bö­le­gi di­ňe dö­re­di­ji­lik işi bi­len meş­gul­lan­ýar­lar. Ola­ram, ka­da bol­şy ýa­ly, esa­san, köp­çü­lik­le­ýin žanr­lar­da iş­le­ýän – de­tek­tiw hä­si­ýet­li eser­le­ri, söý­gi ro­man­la­ry­ny ýaz­ýan ýa­zy­jy­lar. Em­ma köp­çü­lik­le­ýin ede­bi­ýatyň öz ähmiýetini ýitirmezligi iňňän möhümdir. Çünki bu gün eserleriňi on müň­ler­çe nus­ga­lyk­da ne­şir edip, er­tirki gün seni ýat­la­jaklaryň az bolýan halatlary bolýar.
– Be­la­rus ýaş­la­ry­nyň­dyr ýet­gin­jek­le­ri­niň ara­syn­da ede­bi­ýa­ta bo­lan gy­zyk­lan­ma nä­de­re­je­de? Ça­ga­lar we ýet­gin­jek­ler ede­bi­ýa­ty­nyň ösü­şi­ne nä­hi­li ga­ra­ýa­ňyz?! Ýaş oky­jy­la­ra haý­sy žanr­lar has ýa­ra­ýar: fan­tas­tik ede­bi­ýat­my, yl­my-fan­tas­ti­ka­my, ýet­gin­jek­le­re ni­ýet­le­nen psi­ho­lo­gik pro­za­my?
– Me­ni ýur­du­myz­da ça­ga­lar üçin ede­bi­ýa­tyň iň ki­çi­ler­den, dog­ru­sy hatda oky­jy­lar hem däl-de, eý­sem, en­tek di­ňe diň­leý­ji­ler üçin ki­tap­ça­lar­dan baş­lap, uly is­leg­den peý­da­lan­ýan­dy­gy ar­ka­ýyn­laş­dyr­ýar. Ýet­gin­jek­le­re we ýaş­la­ra ni­ýet­le­nen eser­le­ri uly meş­hur­lyk ga­za­nan aw­tor­la­ry­myz bar. Mek­dep dur­mu­şy ba­ra­da, ýet­gin­jek­le­riň psi­ho­lo­gi­ýa­sy dog­ru­syn­da pro­za eser­le­ri­ni ýaz­ýan Wa­le­riý Ga­pe­ýew, ta­ry­hy žanr­da ön­düm­li iş­le­ýän Lýud­mi­la Rubl­ýows­ka­ýa ola­ryň di­ňe kä­bi­ri. Hä­zir­ki wagt­da oky­jy­lar köp­çü­li­gi hem, ýa­zy­jy­lar to­pa­ry hem dür­li-dür­li ar­tyk­maç­lyk­lar­dan, dür­li is­leg­ler­den peý­da­lan­ýar. Yl­my fan­tas­ti­ka we ko­miks­ler ge­çen asy­ryň 90-njy ýyl­la­ryn­da ýo­ka­ry gö­te­ri­li­şi­ni baş­dan ge­çir­di­ler. Umu­man, bu gün ede­bi­ýat­da žanr­la­ryň ga­tyş­ma­sy­nyň, my­sal üçin, bir eser­de fan­ta­zi­ýa­nyň we ta­ry­hy žan­ryň, çe­per­çi­lik tos­la­ma­nyň hem-de hä­zir­ki wagt­da meş­hur bo­lan «non-fikşn» žan­ry­nyň dü­züm bö­lek­le­ri­niň has köp­räk ula­nyl­ýan­dy­gy du­ýul­ýar.
– Siz ga­lyň ede­bi žur­nal­la­ryň gel­je­gi­ne nä­hi­li ga­ra­ýar­sy­ňyz?!
– Me­niň pi­ki­rim­çe, olar hiç ha­çan hem äh­mi­ýe­ti­ni ýi­tir­mez. Se­bä­bi her ki­tap bi­ze bel­li bir ýa­zy­jy ba­ra­da, žur­nal­lar bol­sa ede­bi­ýa­tyň umu­my ýag­da­ýy ba­ra­da dü­şün­je ber­ýär. Ola­ryň sa­hy­pa­la­ryn­dan pub­li­sis­ti­ka­ny hem tap­mak müm­kin. Žur­nal­lar ki­tap çy­kar­ma­ga müm­kin­çi­li­giň bol­ma­dyk ýag­da­ýyn­da, eser­le­riň ar­ka­ly «özüň ba­ra­da gür­rüň ber­mä­ge» müm­kin­çi­lik dö­re­dip, ýaş­la­ra ede­bi­ýat ba­bat­da meý­dan­ça bo­lup, hatda ne­şir üçin ga­lam­ha­ky hem tö­le­ýär­ler.
– Si­ziň ýur­du­ňyz­da ede­bi­ýa­tyň haý­sy žan­ry ýa-da žanr­la­ry beý­le­ki­le­re ga­ra­nyň­da has meş­hur?
– Biz­de ro­man­dyr he­ka­ýalar he­mi­şe-de ýo­ka­ry is­leg­den peý­da­lan­ýar. Ola­ryň ta­ry­hy hä­si­ýet­li­le­ri has-da «is­leg­li ha­ry­da» öw­rül­ýär. Bu ba­bat­da hä­zi­re çen­li Wla­di­mir Ko­rot­ke­wiç aý­ra­tyn ta­pa­wut­lan­ýar. Ol 1984-nji ýyl­da ara­dan çyk­dy, em­ma onuň eser­le­ri şu gü­ne çen­li her ýyl gaý­ta­dan ne­şir edil­ýär. Edil Be­ýik Wa­tan­çy­lyk ur­şy ba­ra­da ýa­zan Wa­si­liý By­ko­wyň eser­le­ri ýa­ly.
– Hä­zir­ki za­man be­la­rus ede­bi­ýa­tyn­dan haý­sy eser­le­ri türk­men di­li­ne ter­ji­me et­mek üçin tek­lip edip bi­ler­di­ňiz?
– Men mu­nuň ýö­ne bir ter­ji­me bol­man, eý­sem, türk­men oky­jy­sy­nyň be­la­rus ede­bi­ýa­ty­nyň köp­dür­lü­li­gi­ni, onuň hem­me­ta­rap­la­ýyn­ly­gy­ny du­ýup bi­le­ri ýa­ly, aý­da­ly, uly bol­ma­dyk ki­tap an­to­lo­gi­ýa­sy: hä­zir­ki za­man be­la­rus kys­sa­la­ry, şyg­ry­ýe­ti, ça­ga­lar ede­bi­ýa­ty bol­ma­gy­ny is­lär­dim. Eger-de be­la­rus we türk­men ýa­zy­jy­la­ry­nyň eser­le­ri bir daş­ly­gyň için­de ýyg­nan­sa has-da ýe­ri­ne dü­şer­di. Men mu­nuň bi­ziň ýurt­la­ry­my­zyň oky­jy­la­ry üçin hem gy­zyk­ly bol­jak­dy­gy­na we bi­ziň dost­lu­gy­my­za aý­dyň şa­ýat­lyk et­jek­di­gi­ne ynan­ýa­ryn.
– Söh­bet­deş­li­giňiz üçin köp sag bo­luň! Ede­bi­ýa­tyň ös­me­gi we dost­luk­ly halk­la­ry­my­zyň ede­bi gat­na­şyk­la­ry­nyň has-da ber­ke­me­gi ug­run­da alyp bar­ýan iş­le­ri­ňiz­de ro­waç­lyk hem­ra­ňyz bol­sun!

In­ter­net ar­ka­ly söh­bet­deş bo­lan
Ys­ma­ýyl TA­GAN.

Gyzykly bolup bilerЕЩЕ ОТ АВТОРА