Gün­do­ga­ryň be­ýik akyl­da­ry we nus­ga­wy şa­hy­ry Mag­tym­gu­ly Py­ra­gy­nyň dö­re­di­ji­li­gin­de hal­kyň mil­li me­de­ni üs­tün­li­gi­ni, yl­my ro­waç­ly­gy­ny, dö­re­di­ji­lik us­sat­ly­gy­ny, çe­per­çi­lik uky­by­ny, dur­muş paý­ha­sy­ny we ze­hi­ni­ni da­ba­ra­lan­dyr­ýan, mäh­ri­ban Wa­ta­ny­my­zyň de­mir­ga­zyk se­bi­tin­de ýer­leş­ýän aý­ra­tyn ta­ry­hy äh­mi­ýet­li gym­mat­lyk­la­ryň iň oňat nus­ga­la­ry­nyň at­la­ry­nyň bir­nä­çe­si­ne duş gel­mek bol­ýar. Mu­ňa my­sal hök­mün­de da­na şa­hy­ryň al­ty bent­li «Şy­pa ber» at­ly goş­gu­syn­da:
Hy­wa­nyň ýur­dun­da ýa­tan je­nan­lar,
Ýa Ys­ma­myt, är Päl­wan şy­pa ber!
di­ýip bel­le­nil­ýän ja­dy­ly, hik­met­li, ruh­lan­dy­ry­jy se­tir­le­ri­ni ag­za­mak bo­lar.
Akyl­dar şa­hyr goş­gu­da ta­ry­hy-je­my­ýet­çi­lik ösüş­ler­de uly hyz­mat­la­ry bi­ti­ren, umu­my­halk söý­gü­sin­de dö­re­di­ji­lik ukyp­la­ryň kä­mil­lik de­re­je­si bi­len şöh­rat­la­nan, ede­bi däp­le­riň meň­zeş­li­gin­de we umu­my­ly­gyn­da köp duş gel­ýän 20-ä go­laý şah­sy­ýet­le­riň at­la­ry­ny hor­mat bi­len ag­zap ge­çip, olar­dan me­det, şe­pa­gat, mu­hab­bet is­le­ýär.
Şo­la­ryň ha­ta­ryn­da Ys­ma­myt-är Päl­wan to­po­ni­mik adal­ga­sy­nyň, ge­og­ra­fik top­lu­my­nyň çä­gi De­mir­ga­zyk Türk­me­nis­tan bi­len bag­la­ny­şyk­ly diý­sek ýal­ňyş­ma­rys. Ys­ma­myt ata ta­ry­hy ar­hi­tek­tu­ra top­lu­my Gö­rog­ly et­ra­by­nyň mer­ke­zin­den 14 ki­lo­metr gü­nor­ta-gün­ba­tar­da, hä­zir­ki Za­man ge­ňeş­li­gi­niň «Öw­lä­bo­ýy» oba­syn­da ýer­leş­ýär. Uzak asyr­la­ryň do­wa­myn­da ta­ry­hy-me­de­ni gur­şaw­da ke­ma­la ge­len we bi­na­gär­lik sun­ga­ty­nyň tä­sin, öz­bo­luş­ly mo­nu­men­tal ese­ri hök­mün­de ýa­şaý­şyň ga­dy­my yz­la­ry­ny, geç­mi­şiň syr­ly, ja­dy­ly dün­ýä­si­ni özün­de jem­läp otu­ran, ka­şaň we ha­şam­ly Ys­ma­myt ata ta­ry­hy ar­hi­tek­tu­ra top­lu­my se­bi­tiň çäk­le­rin­dä­ki ir­ki or­ta asyr Hy­wa şä­he­rin­den 67 ki­lo­metr gün­ba­tar­da ýer­leş­ýär. Geç­miş­de bu me­kan ga­dy­my Ýü­pek ýo­lu­nyň ug­run­da Wa­ta­ny­my­zyň dür­li çäk­le­rin­den ge­çen köp gat­naw­ly, esa­sy ker­wen ýol­la­ry­nyň ug­run­da IX-XVIII asyr­lar ara­ly­gyn­da söw­da, jem­gy­ýet­çi­lik we dur­muş mak­sat­la­ry­na gö­nük­di­ri­len or­ta asyr ker­wen­sa­raý no­kat­la­ry­nyň iň ulu­sy, giň dü­şel­ge­li mer­ke­zi, me­de­ni­ýe­tiň mer­te­be­li, şöh­rat­ly oja­gy ha­sap edi­len­di­gi yl­my ede­bi­ýat­lar­da bel­le­nil­ýär. Gü­nor­ta­sy üm­mül­mez Ga­ra­gu­muň şäh­ra­ýy oa­zis­le­ri, süý­ji suw­la­ry bol­luk bi­len lem­mer at­ýan Türk­men­der­ýa we hal­ka­ra «Dost­luk» zeý aka­ba­la­ry bi­len ser­het­leş­ýän bu ýa­dy­gär­li­giň tö­we­re­gin­de et­ra­byň gür ilat­ly otu­rym­ly oba­la­ry ýer­leş­ýär. Or­ta asy­ryň gör­nük­li ýa­zar­la­ry Ab­dy­rah­man Ja­my­nyň, Aly­şir No­wa­ýy­nyň, Hü­se­ýin Wa­gyz Ka­şi­fi­niň, Ke­ma­led­din Hü­se­ýin Gä­zer­gä­hi­niň, Lut­ful­la beg Azer Beg­di­li­niň, Şem­sed­din Sa­my be­giň, Fe­re­did­din At­ta­ryň eser­le­ri­ni Ys­ma­myt-är Päl­wan ba­ra­da­ky il­kin­ji we iň kä­mil ede­bi, ta­ry­hy çeş­me­ler hök­mün­de ha­sap­la­mak bo­lar. Bu top­lu­myň dü­zü­mi­ne gir­ýän yma­rat­la­ryň gur­lu­şy­gy bi­na edi­len ýaş se­ne­le­ri bo­ýun­ça üç to­pa­ra bö­lün­ýän me­de­ni gat­lak­lar ar­ka­ly ta­pa­wut­lan­dy­ry­lyp, ol 150 gek­ta­ra go­laý go­rag çäk­le­ri­ni öz içi­ne al­ýar. Bi­rin­ji top­lu­myň me­de­ni gat­lak­la­ry Eş­ret ga­la diý­lip at­lan­dy­ryl­ýar. Bu ga­la­da geç­miş­de şa­la­ryň köş­gü­niň, zik­ge­ha­na­nyň, su­wa­ryş ul­ga­my­nyň ir­ki ga­lyn­dy­la­ry­nyň, go­ra­nyş ber­kit­me­le­riň, şäh­ris­tan­ly­gyň bo­lan­dy­gy ta­ry­hy gol­lan­ma­lar­da bel­le­ni­lip ge­çil­ýär. Bu ga­la ir­ki or­ta asyr ahe­me­nit­ler za­ma­ny­nyň, ku­şan­lar döw­rü­niň ta­ry­hy ösüş­le­rin­dä­ki gym­mat­lyk­la­ryň tap­gy­ry bi­len ýa­şyt­daş ha­sap edil­ýär. Ikin­ji top­lu­myň dü­zü­mi­ni Ys­ma­myt ata bi­na­gär­lik top­lu­my­nyň ha­ta­ry eme­le ge­tir­ýär. Bu top­lum 7 sa­ny ga­dy­my bi­na­ny öz içi­ne al­ýar. Olar Ys­ma­myt ata aram­gä­hi, tür­be­di (meý­da­ny 20 ine­dör­dül met­re deň), üç sa­ny dür­li gör­nüş­li ha­na­ka ota­gy (her bi­ri­niň meý­da­ny 16 ine­dör­dül met­re deň), bir sa­ny Daş­kö­çe (ini 4 metr, bo­ýy 36 metr), gyş­ky we ýaz­ky met­jit­ler, med­re­se (18 sa­ny okuw otag­ly hüj­re­ler) we mü­te­we­llil­ler how­lu­sy diý­lip at­lan­dy­ryl­ýar. Bu top­lu­myň bi­na­la­ry­nyň ha­ta­ryn­da­ky yma­rat­la­ryň XIII-XIV asyr­lar­da tap­gyr­la­ýyn gur­lan­dy­gy alym­la­ryň ýaz­gy­la­ryn­da ýat­la­nyl­ýar. Ýa­dy­gär­lik­ler­de iň soň­ky ge­zek XIX asyr­da Ab­dyr­ah­man Mäh­ter ta­ra­pyn­dan abat­la­ýyş we aba­dan­laş­dy­ryş iş­le­ri ge­çi­ri­lip­dir. Top­lu­myň dü­zü­min­dä­ki yma­rat­lar di­war­la­ry­nyň ga­lyň­ly­gy, düý­bü­niň tu­tu­ly­şy­nyň çuň­lu­gy, gur­lu­şyk önüm­le­ri üçin peý­da­la­ny­lan er­gin­le­ri­niň örän kä­mil­di­gi, berk­li­gi bi­len ta­pa­wut­lan­mak bi­len, olar­da ýa­zuw me­de­ni­ýe­tiň, oý­ma neç­jar­çy­lyk, nak­gaş­çy­lyk, ama­ly-ha­şam sun­ga­ty­nyň gö­zel­lik­le­ri­niň tä­sin nus­ga­la­ry köp duş gel­ýär. Ys­ma­myt ata aram­gä­hi­niň peş­ta­gy­nyň ýü­zi gün­do­gar ta­ra­pa bak­dy­ry­lyp gur­lup­dyr. Köp top­lum­ly, be­ýik we köp güm­mez­li gör­nü­şi bo­ýun­ça se­bit­de ýe­ke-täk, iň ga­dy­my we iň meş­hur bi­na­gär­lik top­lu­my diý­lip ha­sap edil­ýän Ys­ma­myt ata aram­gä­hi köp­san­ly ta­ry­hy, ede­bi çeş­me­ler­de kuw­wat­ly Kö­ne­ür­genç Türk­men döw­le­tin­de ta­saw­wuf, ta­ry­kat, mag­ry­fet, şe­ri­gat amal­la­ry­nyň, yla­hy bi­lim­le­riň iň uly we­ki­li hök­mün­de yk­rar edi­len, De­mir­ga­zyk Türk­me­nis­tan­da or­ta asyr­lar­da şyg­ry­ýet­de çe­per ru­ba­gy­çy­lyk ug­ru­nyň mil­li mek­de­bi­ni esas­lan­dy­ran, ebe­di ede­bi sol­tan­ly­gyň bil­bi­li ha­sap edil­ýän Mah­myt Päl­wan­dy­gy bel­le­nil­ýär. Bu top­lu­myň üçün­ji­si XX asy­ryň do­wa­myn­da bi­na edi­len des­ga­la­ryň bir­nä­çe­si­ni öz içi­ne al­ýar. Halk ynanç­la­ry­na gö­rä, Ys­ma­myt ata pos­sun tik­me­giň, jy­kyr, ho­wuz gur­ma­gyň we no­wa çek­me­giň, aras­sa ah­lak ede­biň, be­den sy­na­la­ry­ny sag­dyn sak­la­ma­gyň, gö­reş tut­ma­gyň, uzak ýa­şa­ýan agaç­la­ry ek­me­giň, gör­nüş­le­ri seý­rek haý­wan­la­ry el­de­ki­leş­dir­me­giň pi­ri hem ha­sap edil­ýär. Ede­bi­ýa­ty öw­re­niş yl­myn­da­ky çeş­me­ler­de bu me­ka­na da­na şa­hyr Mag­tym­gu­ly­nyň Hy­wa­nyň «Şir­ga­zy han» med­re­se­sin­de üç ýyl tä­lim alan döw­rün­de sy­ýa­hat sa­pa­ry bi­len ge­len­di­gi, de­mir­ga­zyk Türk­me­nis­ta­nyň se­bit­le­ri­ni kä­mil bi­len­di­gi, akyl­da­ryň se­tir­le­ri­niň ge­og­ra­fik dü­şün­je­le­ri, mer­kez­le­ri ta­kyk şöh­le­len­dir­ýän pi­kir­le­ri­niň dur­muş ha­ky­ka­ty­nyň çe­per ha­ky­kat bi­len dog­ry ut­gaş­ýan­dy­gy, yg­ty­bar­ly ta­ry­hy mag­lu­mat­la­ra baý­dy­gy, se­bit­le­riň ýer­le­şi­şi ba­ra­da gym­mat­ly, te­bi­gy aý­ra­tyn­lyk­la­ry dürs gör­kez­ýän­di­gi çuň­ňur be­ýan edil­ýär. Ýa­dy­gär­li­giň hal­ka­ra, umu­my­döw­let we se­bit de­re­je­sin­dä­ki äh­mi­ýe­ti­ni yl­myň dür­li ugur­la­ry ar­ka­ly dür­li ýyl­lar­da çuň­ňur öw­ren­mek­de A.Wam­be­ri­niň, Ý.W.Stebl­ýu­gyň, I Gold­si­ýe­riň, Sa­gyt Ne­fi­si­niň, Ý.E.Ber­tel­siň, W.W. Bar­tol­dyň, N.Mal­la­ýe­wiň, T.Je­lo­lo­wyň, G.P.Sne­sar­ýe­wiň, S.P.Tols­to­wyň, Ý.G.Gu­la­mo­wyň, A.Ý.Ýa­ku­bows­ki­niň, H. Ýu­su­bo­wyň, N.Gul­la­ýe­wiň, A.Tä­ji­mo­wyň, G.Na­za­ro­wyň, G.Gur­ba­no­wyň, R.Go­da­ro­wyň hyz­mat­la­ry hor­mat bi­len bel­le­nil­mä­ge my­na­syp­dyr. Ta­ny­mal ha­ly­pa­lar Sad­red­din Aý­ny­nyň, B.Ker­ba­ba­ýe­wiň, B.Seý­tä­ko­wyň, K.Taň­ry­gu­ly­ýe­wiň, Eziz Ne­si­niň, Dur­dy Gy­ly­jyň we R.Aly­ýe­wiň eser­le­rin­de, şa­hy­ra­na dö­re­di­ji­li­gin­de Mah­myt Päl­wan bi­len bag­ly nus­ga­lyk ede­bi çe­per ýor­dum­lar, meň­zet­me­ler, sal­gy­lan­ma­lar köp duş gel­ýär. Bi­na­gär­çi­lik sun­ga­tyn­da­ky hal­kyň dö­re­di­ji­lik us­sat­ly­gy­ny we dur­muş tej­ri­be­sin­de top­la­ny­lan ze­hi­ni, ta­ry­hy üs­tün­lik­le­riň gal­ky­nyş­la­ry­ny açyp gör­kez­ýän Ys­ma­myt ata ýa­dy­gär­lik­ler top­lu­my­ny XIX asyr Hy­wa ta­ryh­çy­sy Mu­ham­met Re­za Aga­hi­niň, Be­ýa­ny­nyň, Şer­mu­ham­met Mu­ni­si­niň tas­syk­la­ma­gy­na gö­rä, Ha­jy­mu­ham­met han, Arap­mu­ham­met han, Il­bars han, Owaz Ynak han, Il­ti­zar han, Is­fen­di­ýar han öz­le­ri­niň dür­li dö­wür­ler­de eden zy­ýa­rat­la­ryn­da bu me­ka­ny iň eziz, mu­kad­des, to­gap we tag­zym edil­ýän, myh­man­sö­ýer­li­giň, amat­ly dynç al­şyň we umu­my­halk hor­ma­tyn­da­ky gö­zel kün­jek­le­riň, yzy üzül­me­ýän ge­lim-gi­dim­li ga­dy­my ojak­la­ryň bi­ri hök­mün­de yk­rar edip­dir­ler.
Dö­wür­le­riň ara­bag­la­ny­şy­gy­ny, ne­sil­le­riň do­wa­mat­ly­ly­gy­ny, kö­ňül­le­riň bi­te­wü­li­gi­ni özün­de jem­le­mek bi­len, bu gün­ki gün tä­ze rö­wüş­dä­ki baý ma­ny-maz­mun bi­len köp­ta­rap­ly öw­re­nil­ýän ýa­dy­gär­li­ge dür­li dö­wür­ler­de ýa­şap ge­çen ta­ry­hy şah­sy­ýet­le­riň – Hy­wa han­la­ry Abyl­ga­zy Ba­ha­dyr ha­nyň, Al­la­gu­ly ha­nyň, Anu­şah ha­nyň, Fe­ruz ha­nyň, Mu­ham­met Emin Yna­gyň, Se­ýit Mu­ham­met Ra­hym Ba­ha­dur ha­nyň, Se­ýit Mu­ham­met ha­nyň, Gur­ban­mäm­met ser­da­ryň, gör­nük­li çe­per söz us­sat­la­ry Ga­ýy­by, An­da­lyp, Ze­li­li, Seý­di, Ta­ly­by, Ke­mi­ne, Ha­tam şa­hyr, Aşyk Çaň­ly, Mag­ru­py, Oraz Aşy­ky ýa­ly şa­hyr­la­ryň hem zy­ýa­ra­ta ge­len­di­gi bel­le­ni­lip ge­çil­ýär.

Dä­de­baý Päl­wa­now,
Gö­rog­ly et­rap hä­kim­li­gi­niň hü­när­me­ni.

Gyzykly bolup bilerЕЩЕ ОТ АВТОРА