Berkarar döwletiň täze eýýamynyň Galkynyşy döwründe daşary ýurtlar bilen ykdysady, syýasy we medeni hyzmatdaşlygyň işjeňleşmegi, ylym-bilim ulgamlarynda alyş-çalyş maksatnamalarynyň üstünlikli amala aşyrylmagy, halkara gatnaşyklarynyň çuňlaşmagy ýurdumyzda daşary ýurt dillerini okatmagy döwrebaplaşdyrmak üçin giň mümkinçilikleri döredýär. Ýurdumyzda daşary ýurt dillerini okatmagy kämilleşdirmek üçin zerur şertler döredildi. Daşary ýurt dillerini irki ýaşdan başlap öwretmek üçin bu sapak ýörite ders hökmünde bilim ulgamynyň ähli basgançaklarynyň okuw meýilnamalaryna girizildi. Mekdebe çenli çagalar edaralary we umumybilim berýän mekdepler üçin daşary ýurt dilleri boýunça innowasion okuw maksatnamalary taýýarlanyldy hem-de okuw işine ornaşdyryldy.
Aşgabat şäherinde we welaýat merkezlerinde birnäçe dersler boýunça daşary ýurt dillerinde okadylýan umumybilim berýän ýöriteleşdirilen mekdepler hereket edýär. Bu okuw mekdepleriniň gerimi barha giňeldilýär. Daşary ýurt dilleri boýunça mekdebe çenli çagalar edaralary we başlangyç synp okuwçylary hem-de mugallymlary üçin (okuw meýilnamalaryndan, maksatnamalaryndan, gollanmalaryndan, şol sanda elektron görnüşdäki gollanmalardan ybarat bolan) okuw toplumlary taýýarlanyldy. Olar üçin döwrebap çemeleşmeler esasynda okuw maksatnamalary, okuw kitaplary we gollanmalary täze tejribeleriň yzygiderli girizilmegi bilen neşir edildi. Ýurdumyzyň bilim edaralarynda daşary ýurt dilleriniň okadylyşyny kämilleşdirmek, bilimiň hilini ýokarlandyrmak, okuw maksatnamalaryny döwrebaplaşdyrmak we kämil okuw kitaplaryny taýýarlamak hem-de mugallymlara usuly taýdan ýardam bermek işini talabalaýyk ýola goýmak maksady bilen, halkara guramalary bilen baglaşylan ikitaraplaýyn şertnamalara, şeýle hem hökümetara, pudagara ylalaşyklaryna laýyklykda bilim edaralarynda işlemek üçin daşary ýurtly hünärmenler, usulçy mugallymlar yzygiderli çagyrylýar.
Ýurdumyzda daşary ýurt dillerini öwretmekde dört maksadyň – amaly-tejribe, bilim berijilik, terbiýeçilik, kämilleşdiriş maksatlarynyň göz öňünde tutulýandygyny tejribeli dilçi alymlar belleýärler. Olaryň ählisi hem biri-biri bilen aýrylmaz baglanyşykly bolmak bilen amaly-tejribe maksady dil öwretmekde has ähmiýetlidir.
Amaly-tejribe maksady. Onda okuwçynyň ýa-da talybyň öwrenýän dilini aragatnaşyk serişdesi hökmünde durmuşda peýdalanyp bilmegini aňladýar. Bu maksadyň dürs amala aşyrylmagyny gazanmak üçin «Dili amaly bilmek» diýen düşünjäniň manysyna düşünmek zerur. Munuň özi öwrenilýän daşary ýurt dilinde beýan edilýän sözlere düşünmegi hem-de öz pikiriňi şol diliň üsti bilen berip bilmegi aňladýar. Başgaça aýdylanda, olar berilýän maglumata sözlüksiz, çylşyrymly maglumatlara sözlügiň kömegi bilen düşünmegi, şeýle hem dil we ýazuw maglumatlaryny öwrenýän diliňde düşündirmegi başarmalydyr. Amaly-tejribe maksada ýetmek bilen, mugallym okuwçylara bilim-terbiýe bermek işine uly goşant goşýar. Haýsy hem bolsa bir dili okatmakda ýazuw dili öwretmekligiň esasy serişdesi bolup, okuw we sözleýiş dilini ösdürmeklige ýardam edýär. Ýaşlaryň dili öwrenip bilmek ukyplary olaryň özbaşdak işlemek, alan biliminden, dürli ýagdaýlarda döredijilikli peýdalanyp bilmek başarnyklaryny we endiklerini ösdürmek arkaly kämilleşdirilýär. Bu meselede maglumat edebiýatlaryndan, teksti özbaşdak öwrenmekden, terjime işlerinden, audio-wideo ýazgylaryndan, kompýuter tilsimatlarynyň mümkinçiliklerinden we beýlekilerden peýdalanmak ýokary netije berýär. Umuman aýdylanda, okatmagyň amaly-tejribe maksady okuwçylaryň öwrenýän daşary ýurt dillerinde gepleşip bilmeklerini gazanmakdan, islendik ýerde ondan peýdalanmagy başarmakdan ybaratdyr.
Bilim berijilik maksady. Daşary ýurt dilini öwrenmegiň bilim berijilik maksady iki ugurdan ybarat bolup, olaryň biri dil öwrenýäniň dil hakyndaky düşünjelerini kemala getirýän bolsa, beýleki biri ýaşlaryň dünýägaraýşynyň we gözýetiminiň giňelmegine ýardam edýär. Birinji ugur boýunça öwrenýän daşary ýurt dili bilen ene dilini we edebiýatyny deňeşdirmek arkaly dili umumy häsiýetleridir aýratynlyklary esasynda öwrenýär. Sözleýiş endikleridir başarnyklary, dil serişdeleri hakyndaky düşünjeleri kemala gelen ýaşlar ene dilinden we beýleki derslerden öwrenenlerine daýanyp, diliň gurluş aýratynlyklaryny kesgitlemegi başarýarlar. Bular bolsa ýaşlaryň pikirlenmek başarnyklarynyň, akyl zähmetiniň, intellektual aň-düşünjesiniň, sözleýiş diliniň we medeniýetiň ösmegine itergi berýär. Okatmagyň dili aragatnaşyga gönükdirmek ugry beýan ediljek pikirleri kesgitlemek başarnyklaryny ösdürmegi göz öňünde tutýar. Käbir ýagdaýlarda (kitap arkaly öwrenilende) öwrenilýän maglumata girişmek, awtoryň beýan edýän pikirlerine düşünmek we okan zadyň mazmunyna anyk baha berip bilmek başarnyklaryny ösdürmek zerurlygy-da ýüze çykýar. Daşary ýurt dilini öwrenmegiň ikinji bilim beriş ugry, ýaşlary dili öwrenilýän ýurtlaryň medeni gymmatlyklary, taryhy, geografiýasy, ylmy, sungaty, ykdysadyýeti bilen tanyş bolmagyny üpjün edýär. Ýaşlaryň dili öwrenilýän ýurtlaryň tanymal adamlarynyň döredijiligini öwrenmek arkaly şol halklaryň ýaşaýyş-durmuşy, taryhy wakalary, medeni ýadygärlikleri, tebigaty barada düşünje alýarlar. Daşary ýurtlaryň nusgawy we häzirki zaman ýazyjylarynyň eserlerini okamak ýaşlara bilimlerini çuňlaşdyrmaga ýardam edýär.
Terbiýeleýjilik maksady. Mugallymlar ýaşlara daşary ýurt dilini öwretmegiň terbiýeleýjilik we kämilleşdiriş maksatlary esasynda olaryň sözleýiş endiklerini we başarnyklaryny kemala getirmek bilen bilelikde dünýägaraýyşlaryny, pikirlenişlerini, intellektual aň-düşünjelerini, ahlak we gözellik sypatlaryny hem ösdürmegi göz öňünde tutýarlar. Dil maglumatlaryny hem-de sözleýiş endiklerini ösdürmek boýunça alnyp barylýan işleriň häsiýetli aýratynlyklary ýaşlaryň kämil şahsyýet hökmünde terbiýelenmegine gönükdirilendir. Daşary ýurt dilini öwrenmegiň serişdelerini (sözlük goruny, grammatiki we fonetiki gurluşyny), sözleýiş diliniň üsti bilen öwrenýän ýaşlaryň özbaşdak aňly-düşünjeli hereket edip we gepleşip bilmekleri möhüm meseledir. Daşary ýurt dilini öwredýän mugallymlaryň esasy wezipeleriniň biri hem okuwçylary özbaşdak bilimini artdyrmak işlerine höweslendirmekden ybarat bolup durýar. Dil öwrenýän çagalarda, ýaşlarda höwes, tertiplilik, maksada okgunlylyk, janypkeşlik, tutanýerlilik we işjeňlik ýaly oňyn häsiýetler kemala gelýär. Şeýlelikde, daşary ýurt dili öz mazmuny, okadylyş usullary we serişdeleri bilen ýaşlarda ata Watana bolan söýgi, dost-doganlyk, dogruçyllyk, adamkärçilik we ynsanperwerlik häsiýetlerini terbiýelemekde aýratyn ähmiýete eýedir.
Kämilleşdiriş maksady. Bu maksadyň adynyň pedagogikada meşhur bolan «Kämilleşdiriş usuly» düşünjesiniň çäklerinde usuly öýkünmäniň netijesinde kemala gelendigi bellenilýär. Bu adalga geçen asyryň 80-nji ýyllarynda «Daşary ýurt dilini okatmagyň kämilleşdiriş maksady» ady bilen dördünji maksat hökmünde usulyýet ylmyna ornaşdyryldy. Bu maksadyň ady bilen bagly kämilleşdiriş düşünjesi döwür bilen aýakdaşdyr. Berkarar döwletiň täze eýýamynyň Galkynyşy döwründe türkmen jemgyýetiniň şahsyýet bitewüligini kemala getiriji akyl, duýgy, häsiýet, ahlak sypatlaryny kämil derejä galdyrmak daşary ýurt dilini öwretmegiň kämilleşdiriş maksadynyň öňünde goýýan baş wezipesidir. Şahsyýetiň kämillige ýetmeginde okuwçylaryň içki duýgusynyň hem-de meýil-arzuwlarynyň amala aşmagy üçin daşary ýurt dili sapaklarynyň üsti bilen olaryň özüne bolan ynamyny terbiýelemegiň möhümligi daşary ýurt dilini okatmagyň usulyýetinde ylmy esasda subut edilendir. Netijede, daşary ýurt dilini öwrenmäge bolan içki (höwes) duýgular güýçlenýär hem-de okuw döwri doly mazmuna eýe bolýar. Psihologlaryň we pedagoglaryň belleýişleri ýaly, okuw döwrüniň dowamynda sözleýişde duş gelýän kynçylyklary ýeňip geçmek okuwçylara öwredilen halatynda özüne ynamly, sagdyn pikirli, kämillige ymtylýan giň dünýägaraýyşly şahsyýetiň kemala gelmegini gazanmak mümkin. Okatmagyň kämilleşdiriş maksady okuwçylaryň intellektual, emosional duýgularynyň kämilleşmegine itergi berýän wezipeleri üstünlikli çözmegi bu maksadyň daşary ýurt dillerini okatmagyň maksatlarynyň arasyndan orun almagyna alyp geldi. Ýokarda dil öwretmegi göz öňünde tutýan maksatlaryň ählisinde hem ýaşlara döwrebap bilim, terbiýe bermek, şeýle hem her bir öwrenýän zatlaryny tejribe bilen berkitmek ýaly kämilleşdiriş okuwlary göz öňünde tutulandyr. Daşary ýurt dilleriniň okadylyşynyň usulyýetini kämilleşdirmek maksady bilen ýurdumyzyň ýokary, orta okuw mekdeplerinde öňdebaryjy halkara tejribeleri içgin öwrenilýär we ornaşdyrylýar. Konsepsiýany durmuşa geçirmegiň meýilnamasyna laýyklykda professor-mugallymlar tarapyndan ýaşlara daşary ýurt dillerini öwretmegiň okuw-usulyýet binýady döwrebaplaşdyrylyp, daşary ýurt dilleri boýunça elektron okuw-usuly toplumlar, wideo-audio sapak ýazgylary taýýarlanylýar. Olarda kompýuter tehnologiýalarynyň, dil öwretmegiň iň täze usullary, tejribeleri peýdalanylýar. Häzirki zaman kompýuter tehnologiýalarynyň kömegi bilen elektron okuwlar hem barha kämil derejede taýýarlanylýar, olaryň üsti yzygiderli ýetirilip, halkara we milli tejribeler ornaşdyrylýar.
Döwletmämmet Azady adyndaky Türkmen milli dünýä dilleri institutynda «Türkmenistanda daşary ýurt dillerini okatmagy kämilleşdirmegiň Konsepsiýasyny» durmuşa ornaşdyrmak boýunça geçirilmeli çäreler meýilnama laýyklykda ulgamlaýyn alnyp barylýar. Dünýäniň dürli halklarynyň dillerine degişli sözlükler taýýarlanylýar. Terjimeçileri taýýarlamak işleri hem giň gerim bilen alnyp barylýar. Türkmen halk ertekileriniň ençemesi ýokary okuw mekdebiniň mugallymlary, talyplary tarapyndan iňlis, nemes, fransuz, ispan, rus, koreý, ýapon, hytaý, arap, pars, türk, hindi dillerine terjime edilip, çapa taýýarlanyldy. Ýeri gelende dünýä halklarynyň türkmen halk ertekilerini uly höwes bilen okaýandyklaryny guwanç bilen bellemek gerek.
Daşary ýurtly hünärmenleriň gatnaşmagynda umumybilim berýän orta mekdepleriň, mugallymçylyk ugurly orta hünär we ýokary okuw mekdepleriniň mugallymlary üçin daşary ýurt dillerini okatmagyň häzirki zaman mugallymçylyk we maglumat tehnologiýalaryny ornaşdyrmak boýunça okuw maslahatlary yzygiderli geçirilýär. Konsepsiýa laýyklykda, daşary ýurt dillerini okatmagy kämilleşdirmegiň maksatlaryna gönükdirilen wezipeleri çözmek üçin daşary ýurt dillerini okatmagyň döwrebap usullary hyzmat edýär. Şu nukdaýnazardan, daşary ýurt dillerini okatmakda peýdalanylýan bilim tehnologiýalaryny okuw işine giňişleýin ornaşdyrmak we yzygiderli kämilleşdirmek göz öňünde tutulýar.
Ýurdumyzda ýaşlara berilýän bilimiň hilini dünýä standartlaryna laýyk getirmek, bilim ulgamynyň ähli basgançaklarynda daşary ýurt dillerini okatmagyň mazmunyny döwrebaplaşdyrmak, okatmagyň innowasiýa dil öwrediş tehnologiýalaryny durmuşa ornaşdyrmak maksady bilen durmuşa geçirilýän işler öz ýokary netijelerini hem berýär.
Berkarar döwletiň täze eýýamynyň Galkynyşy döwründe dil öwrenmek hem-de öwretmek meselesi barha giň gerime eýe bolýar. Çagalar baglaryndan başlap, orta, ýörite orta we ýokary okuw mekdeplerinde dünýäde köp ulanylýan dilleri öwrenmek ýola goýuldy. Käbir sapaklaryň iňlis, rus, nemes, ýapon, hytaý dillerinde alnyp barylmagy, öwrenilýän bilimiň halkara derejesinde bolmagyny üpjün edýär. Çünki, ylym-bilimi ösdürmek ýurduň, jemgyýetiň ýokary derejeli geljeginiň binýatlaýyn esasy hasaplanýar.
Döwran Annanepesow,
Döwletmämmet Azady adyndaky Türkmen milli dünýä dilleri institutynyň mugallymy.