Türk­men hal­ky­nyň akyl­dar şa­hy­ry Mag­tym­gu­ly Py­ra­gy pä­him-paý­ha­sy, gaý­ta­lan­ma­ýan çe­per dö­re­di­ji­li­gi bi­len hal­ky­my­zy şöh­rat­lan­dy­ryp, dün­ýä ta­na­dan be­ýik şa­hyr­dyr. Dün­ýä­niň en­çe­me syr­la­ry­ny we­li­lik bi­len öňün­den bi­ze mä­lim edip gi­den Mag­tym­gu­ly Py­ra­gy­ny Gün­do­ga­ry öw­re­ni­ji alym Ý.E.Ber­tels «Jem­şi­diň ja­my» di­ýip at­lan­dyr­ýar. Onuň her bir şyg­ry­nyň, her bir se­ti­ri­niň aňyr­syn­da he­niz açyl­ma­dyk syr­la­ryň be­ýik açyş­la­ry bar. Mag­tym­gu­ly­nyň ru­hy-ah­lak pi­kir­le­ri umu­ma­dam­zat de­re­je­sin­de, şo­nuň bi­len bir­lik­de ýaş ne­sil üçin gen­ji-ha­zy­na­dyr. Ol ýag­şy­lyk-ýa­man­lyk, jan-ten, ýa­lan­çy-pa­ny, dü­şün­je­le­ri­ne esas­la­nyp, ýag­şy­lyk et­me­giň ýol-ýőrel­ge­si­ni öw­red­ýär. Şa­hyr «Og­ry bol­saň, diň­le­gil, bol­gaý ni­çik ha­lyň se­niň» ýa­ly se­tir­le­ri bi­len ah­la­gy sag­dyn­laş­dy­ryş se­riş­de­le­ri­ni iş­jeň ulan­ýar. Mag­tym­gu­ly­nyň ah­lak me­de­ni­ýe­te dü­şü­ni­şi­niň hä­si­ýet­li ta­rap­la­ry­nyň bi­ri, on­da en­çe­me ah­lak ugur­la­ryň ynan­ja ut­gaş­ma­gy­dyr. Şo­ňa gö­rä, onuň ah­lak ga­ra­ýyş­la­ry di­ni, dün­ýe­wi, ah­lak ýö­rel­ge­le­ri bi­len go­şu­ly­şyp gid­ýär. Akyl­dar şa­hy­ryň adam­kär­çi­li­gi şol döw­rüň adam­la­ry­nyň aňy­na gi­ren en­çe­me edep­siz­lik­le­ri in­kär edip­dir. Ol çi­lim­keş­le­ri, nas at­ýan­la­ry öz pi­şe­le­rin­den el çek­mä­ge ça­gyr­ýar, şeý­le ýa­ra­maz en­dik­le­riň sag­ly­ga, ho­ja­ly­ga ýa­ra­maz tä­sir ed­ýän­di­gi­ni, ahyr­ky ne­ti­je­de ab­raý-mer­te­bä­ňi pe­se dü­şür­ýän­di­gi­ni de­ger­li my­sal­lar bi­len de­lil­len­dir­ýär.
Şa­hy­ryň mer­te­be­si, hal­ky­my­zyň ta­ry­hyn­da­ky, jem­gy­ýet­çi­lik-sy­ýa­sy, me­de­ni-ede­bi dur­mu­şyn­da­ky or­ny mü­di­mi­dir. Mag­tym­gu­ly türk­me­niň kal­by­na be­ýik ynanç, aňy­na bol­sa dur­mu­şyň ýag­şy­sy­ny-ýa­ma­ny­ny ha­ta­syz sel­jer­ýän mä­hek da­şy, gö­reç­le­ri­ne öç­me­jek nur bo­lup ça­ýyl­dy. Mu­kad­des Ga­raş­syz­ly­gy­my­zy ga­zan­ma­gy­myz bi­len Mag­tym­gu­ly Py­ra­gy­ny öw­re­niş yl­my üçin örän oňaý­ly şert­ler dö­re­dil­di, be­ýik şa­hy­ra, onuň mer­te­be­si­ne la­ýyk orun be­ril­di. Mag­tym­gu­ly­nyň kä­mil jem­gy­ýet we yn­san ba­ra­da­ky göz­leg­le­ri­niň, ru­hy gö­zel­lik ba­ra­da­ky paý­has­ly pi­kir­le­ri­niň aý­ryl­maz çeş­me­si bo­lan ys­la­my we mis­ti­ki-ede­bi aky­my öw­ren­mä­ge giň ýol açyl­dy. Mag­tym­gu­ly Py­ra­gy­nyň sar­pa­sy Ber­ka­rar döw­le­tiň tä­ze eý­ýa­my­nyň Gal­ky­ny­şy döw­rün­de has-da be­len­de gö­te­ril­ýär. Ýur­du­myz­da be­ýik akyl­da­ryň ady da­ky­lan et­rap, teatr, mu­zeý­dir kö­çe­ler hem bar. Mag­tym­gu­ly Py­ra­gy­nyň mert­li­gi, ba­tyr­ly­gy, wa­tan­çy­ly­gy nus­ga alar­lyk­ly bo­lup, onuň gal­dy­ran ede­bi mi­ra­sy du­ry aka­ba­ly, tä­miz göz­baş­ly çeş­me­dir. Ol söý­gi­ni wasp eden hy­juw­ly şa­hyr, ba­şar­jaň ter­bi­ýe­çi, wa­gyz-ne­si­hat­çy hök­mün­de gel­jek­ki ýurt eýe­le­ri bo­lan ýaş nes­liň hem kal­byn­da uly orun al­dy. Mu­nuň özi be­ýik nus­ga­wy şa­hy­ry­my­zyň, türk­men hal­ky­nyň öňün­de bi­ti­ren hyz­mat­la­ry­nyň çäk­siz­di­gi­ni gör­kez­ýär.
Mag­tym­gu­ly Py­ra­gy türk­men klas­sy­ky ede­bi­ýa­ty­nyň kä­mil­leş­me­gi­ne örän uly go­şant go­şup, türk­men ede­bi di­li­ni ös­dür­mek­de uly iş­ler bi­tir­ýär. Ol şy­gyr­la­ryn­da äh­li güý­jüň, kuw­wa­tyň, adyň, ab­ra­ýyň ili­ňe-ýur­du­ňa ed­ýän hyz­ma­ty­ňa, goý­ýan ga­dyr-gym­ma­ty­ňa bag­ly­dy­gy­ny yzy­gi­der­li nyg­ta­ýar. Is­len­dik me­se­lä­niň çöz­gü­di­ne hal­kyň nuk­daý­na­za­ryn­dan ga­rap, il-gü­nüň bäh­bi­di­ni he­mi­şe öňe sür­ýär. Ha­ky­ky adam­kär­çi­li­giň il-ýurt me­se­le­si, oňa bo­lan yh­la­syň, söý­giň bi­len bag­ly­dy­gy­ny oky­jy­nyň aňy­na pug­ta or­naş­dyr­ma­ga çal­şan şa­hy­ryň şy­gyr­la­ry-da hut şu me­se­le bi­len aý­ryl­maz bag­la­ny­şyk­ly­dyr. Il-hal­ka bo­lan söý­gü­si­ni gö­rer gö­ze de­ňäp, «Yrak kyl­ma, gö­rer gö­züň – iliň­ni!» diý­ýär. Mag­tym­gu­ly­nyň gün­de­lik dur­muş­dan daş­da bol­ma­dyk goş­gu­la­ry bü­tin halk köp­çü­li­gi üçin örän düş­nük­li, ýa­kym­ly we tä­sir­li­dir. Be­ýik şa­hyr uly­ny sy­la­mak, ki­çä hor­mat goý­mak ýa­ly asyl­ly hä­si­ýet­le­ri wa­gyz-ne­si­hat ed­ýär hem-de şy­gyr­la­ryn­da bu me­se­le bo­ýun­ça ha­ly­pa hök­mün­de çy­kyş ed­ýär. Hü­när­li bol­ma­gy, zäh­me­ti söý­me­gi, ün­de­ýär. Kesp-kä­riň, hü­nä­riň bol­ma­sa, jem­gy­ýe­te peý­da­syz­dy­gy­ňy «Kö­ňül is­tän iş­ler çyk­maz, Nan ýa­gy­sy, kär­siz är­den» di­ýen se­tir­le­rin­de be­ýan ed­ýär. Uly­ny sy­la­mak, oňa hor­mat goý­mak, ene-ata­nyň sar­pa­sy­ny be­lent sak­la­mak ýa­ly hä­si­ýet­le­riň ýaş­ki­çi­niň bor­jy ha­sap­la­ýan şa­hyr, şol bor­jy ber­jaý et­me­ýän­le­ri paý­has­ly we tä­sir­li söz­le­ri bi­len berk ýaz­gar­ýar.
Mag­tym­gu­ly­nyň wa­tan­çy­lyk, mert­lik, ag­zy­bir­lik, myh­ma­n­pa­raz­lyk, zäh­met­sö­ýer­lik ýa­ly dur­mu­şyň dür­li ugur­la­ry­na de­giş­li aý­dan pi­kir­le­ri hal­ky­my­zyň aý­dyň, oňyn ýö­rel­ge­le­ri­ne nur­ly gü­neş dek şug­la saç­ýar. Şa­hy­ryň şy­gyr­la­ry na­kyl­lar­dyr ata­lar söz­le­ri hök­mün­de ter­bi­ýe mek­de­bi­ne yn­san­la­ryň dil­le­ri­niň se­na­sy­na öw­rü­lip­dir. Örän pä­him­li we ýi­ti pi­kir­le­ri öz içi­ne al­ýan şy­gyr­la­ry be­ýik şa­hy­ry dün­ýä ta­na­dyp, ol äh­li halk­la­ryň hem-de äh­li dö­wür­le­riň şa­hy­ry hök­mün­de yk­rar edi­len be­ýik söz us­sa­dy de­re­je­si­ne çy­kar­ýar. Akyl­dar şa­hy­ryň şy­gyr se­tir­le­ri­ne si­ňen yn­san­per­wer ga­ra­ýyş­la­ry XVIII-XIX asyr­da di­ňe bir öz hal­ky­my­zyň däl, eý­sem, Gün­do­ga­ryň beý­le­ki halk­la­ry­nyň dur­mu­şy­na hem oňyn tä­si­ri­ni ýe­ti­rip­dir. Şo­ňa bag­ly­lyk­da, türk­men nus­ga­wy ede­bi­ýa­ty­nyň, umu­my-türk nus­ga­wy ede­bi­ýa­ty­nyň aý­ryl­maz bö­le­gi­di­gi ýü­ze çy­ka­ryl­ýar. Çün­ki, türk­men mil­le­ti, tür­ki halk­la­ryň we tür­ki dün­ýä­si­niň iň ga­dy­my we­kil­le­ri­niň bi­ri, hat­da onuň kö­ki hem gö­nez­li­gi­dir diý­sek-de öte geç­di­gi­miz bol­maz. Hut şo­nuň üçin hem türk­men ede­bi­ýa­ty­ny we onuň be­ýik hem gör­nük­li we­ki­li Mag­tym­gu­ly Py­ra­gy­nyň dö­re­di­ji­li­gi, umu­my-türk ede­bi­ýa­ty bi­len bir­lik­de, hat­da bü­tin Gün­do­gar ede­bi­ýa­ty­nyň çyg­ryn­da öw­re­nil­ýär. Mu­nuň ha­ky­kat­dan hem şeý­le­di­gi­ni be­ýik şa­hy­ryň dö­re­di­ji­li­gin­de gör­mek bol­ýar. Mag­tym­gu­ly­nyň şy­gyr­la­ryn­da umu­my-türk ede­bi­ýa­ty­nyň, ylaý­ta-da Ýu­sup Ba­la­sa­gun­ly­nyň «Ku­tadgu-Bi­li­gi» (XI asyr), Ah­met Ýa­sa­wy­nyň «Hik­me­tleri» (XII asyr), Rab­gu­zy­nyň «Ky­sa­syl-En­bi­ýa­sy» (XIV asyr), şo­nuň ýa­ly-da Ne­si­mi­niň, Aly­şir No­wa­ýy­nyň, Fi­zu­ly­nyň we baş­ga­la­ryň tä­sir­le­ri­ni gör­mek bol­ýar. Bu­lar­dan baş­ga-da, şa­hy­ryň bü­tin arap we pars dil­le­rin­de ýa­zy­lan ede­bi­ýat bi­len hem do­ly ta­nyş­dy­gy­na goş­gu­la­ry­nyň üs­ti bi­len göz ýe­tir­mek bol­ýar.

Abu Sagyt, Omar Haýýam, Hemedany,
Firdöwsi, Nyzamy, Hafyz perwany,
Jelaleddin Rumy, «Jame ul-many»,
Alarnyň jaýynda men hem kän bolsam.

Mag­tym­gu­ly Py­ra­gy­nyň şy­gyr­la­ry jöw­her paý­ha­syň, te­bi­gy ze­hi­niň aja­ýyp mi­we­si bo­lup, türk­men hal­ky­nyň akyl-paý­ha­sy­nyň ha­ky­ky da­ba­ra­lan­ma­sy bo­lup bü­tün dün­ýä ýaý­ra­dy. Be­ýik şa­hy­ryň şy­gyr­la­ry­nyň yl­my-tag­ly­my esas, okuw-usu­ly çeş­me hem-de ter­bi­ýe mek­de­bi hök­mün­de gym­ma­ty eg­sil­mez­dir. Bu gün akyl­da­ryň goş­gu­la­ry umu­ma­dam­zat ru­hy gym­mat­lyk­la­ry­nyň gen­ji-ha­zy­na­sy­na uly go­şant hök­mün­de dün­ýä­niň mil­li­on­lar­ça adam­la­ry ta­ra­pyn­dan yk­rar edil­ýär. Ol şy­gyr­lar dün­ýä halk­la­ry ta­ra­pyn­dan pa­ra­hat­çy­ly­gy, dost­lu­gy, do­gan­ly­gy, yn­san­per­wer­li­gi, wa­tan­sö­ýü­ji­li­gi, ru­hu­be­lent­li­gi, ru­hy gym­mat­lyk­la­ra ga­dyr goý­ma­gy kal­ba or­naş­dyr­ýan tag­ly­mat hök­mün­de ka­bul edil­ýär. Paý­has­ly söz­ler gün­sa­ýyn ös­ýän, kä­mil­li­ge ta­rap öňe bar­ýan adam­zat nes­li­ne özü­niň öw­re­di­ji, öz­ger­di­ji, gö­zel­li­ge, ru­hu­be­lent­li­ge ça­gy­ry­jy ça­ky­lyk bo­lup ýaň­lan­ýar. Mag­tym­gu­ly­nyň adam­zat pä­hi­mi­ne ýug­ru­lan şy­gyr­la­ry­nyň paý­has dün­ýä­si­ne iç­gin ara­laş­dy­gyň­ça, yn­sa­nyň bi­lim-ter­bi­ýe ha­zy­na­sy­nyň um­ma­syz­dy­gy­na göz ýe­tir­ýär­siň.
Bü­tin dur­ky il-gü­nü­ne bo­lan çäk­siz söý­gü­si bi­len ýug­ru­lan türk­men hal­ky­nyň akyl­dar şa­hy­ry Mag­tym­gu­ly Py­ra­gy di­ňe bir öz döw­ri­niň däl, eý­sem, gel­jek­ki ne­sil­le­ri­niň ru­hun­da we kal­byn­da ebe­di ýa­şa­jak ma­ny­ly goş­gu­la­ry­ny türk­men hal­ky­na mi­ras go­ýup git­di. Mag­tym­gu­ly dö­re­di­ji­li­gin­de hal­ky­nyň eg­sil­mez baý­ly­gy we ata-ba­ba­la­ry­myzyň mi­ra­sy bo­lan halk folk­lo­ry­na esa­sy or­ny ber­ýär. Hut şo­nuň üçin hem onuň goş­gu­la­ry bü­tin halk köp­çü­li­gi üçin örän düş­nük­li hem-de şeý­le bir ýa­kym­ly, tä­sir­li bo­lup, ola­ryň ru­hu­na we bü­tin dur­ku­na or­na­ýar, hat-da şu gün­ler hem Mag­tym­gu­ly­nyň ki­ta­by bol­ma­dyk türk­me­n öýü­ni, Mag­tym­gu­ly­nyň şy­gyr­la­ry­na aý­dym aý­dyl­ma­dyk türk­men to­ýu­ny göz öňü­ne ge­ti­mek müm­kin däl­dir. Gün­do­ga­ryň be­ýik akyl­da­ry Mag­tym­gu­ly Py­ra­gy hiç ki­miň­kä meň­ze­me­ýän pi­kir-paý­has­la­ry bi­len dün­ýä dil­le­rin­de ýaň sal­ýar.
Akyl­dar şa­hy­ryň goş­gu­la­ry her bir yn­sa­nyň kal­by­nyň öç­me­jek owa­zy, kä­mil­lik mek­de­bi, dur­muş­da ýag­ty ýol gör­kez­ýän şam­çy­rag­dyr. Mag­tym­gu­ly Py­ra­gy türk­men hal­ky­nyň azat, er­ka­na döw­le­ti­niň bol­jak­dy­gy­na tüýs ýü­rek­den yna­nyp­dyr. Ber­ka­rar döw­le­tiň tä­ze eý­ýa­my­nyň Gal­ky­ny­şy döw­rün­de hor­mat­ly Pre­zi­den­ti­mi­ziň alyp bar­ýan köp­ta­rap­ly il-ýurt bäh­bit­li iş­le­ri akyl­da­ryň ar­zuw­lan azat-er­ka­na dur­mu­şy­nyň ro­waç­lan­ýan­dy­gy­na aý­dyň şa­ýat­lyk ed­ýär.

Döw­ran An­na­ne­pe­sow,
Döw­let­mäm­met Aza­dy adyn­da­ky Türk­men mil­li dün­ýä dil­le­ri ins­ti­tu­ty­nyň mu­gal­ly­my.

Gyzykly bolup bilerЕЩЕ ОТ АВТОРА