Tä­jik ede­bi­ýa­ty – hä­zir­ki za­man Tä­ji­gis­ta­nyň çäk­le­rin­de XVI-XX asyr­lar­da dö­re­di­len ýa­zuw ar­ka­ly we dil­den aý­dy­lan eser­ler­dir. Alym­lar tä­jik ede­bi­ýa­ty­ny pars nus­ga­wy ede­bi­ýa­ty­nyň do­wa­my hem di­ýip, at­lan­dyr­ýar­lar. Bu oza­ly bi­len tä­jik we pars dil­le­ri­niň ju­da meň­zeş­li­gi bi­len bag­la­ny­şyk­ly­dyr. Tä­jik ede­bi­ýa­ty, mu­nuň özi tä­ze ta­ry­hy şert­ler­de pars nus­ga­wy däp-des­sur­la­ry­nyň gör­nü­şi­ni öz­gert­me­gi­niň bir my­sa­ly­dyr.
Ki­çi we Or­ta Azi­ýa­da III- XVI asyr­lar­da pars nus­ga­wy ede­bi­ýa­ty­nyň eme­le gel­me­gi öz göz­ba­şy­ny ga­dy­my peh­le­wi di­li­niň ýaý­ran we ot­pa­raz­la­ryň “Awes­ta” at­ly ki­ta­by­nyň dö­re­di­len dö­wür­le­rin­den alyp gaýd­ýar. On­dan soň­ky dö­wür hem arap me­de­ni­ýe­ti­niň tä­si­ri we tä­ze pars di­li­niň ke­ma­la ge­len döw­ri bi­len bag­la­ny­şyk­ly­dyr. Bu dö­wür­de pars nus­ga­wy ede­bi­ýa­ty­nyň esa­sy ga­lyp­la­ry we sýu­žet­le­ri Bu­ha­ra, Hy­rat, Ys­py­han, Sa­mar­kand ýa­ly me­de­ni mer­kez­ler­de eme­le ge­lip­dir. Ru­da­ki, Da­ki­ki, Ru­my, Ha­fyz, Fer­döw­si, Ny­za­my, Ja­my we beý­le­ki­ler pars ede­bi­ýa­ty­nyň nus­ga­wy eser­le­ri­ni dün­ýä ede­bi­ýa­ty­nyň ga­za­nan­la­ry­nyň ha­ta­ryn­da goý­ma­gy ba­şa­ryp­dyr­lar.
Şol dö­wür­ler­de mu­sul­man dün­ýä­si­niň we­la­ýat­la­ry­nyň ara­syn­da­ky öza­ra me­de­ni gat­na­şyk­lar has-da ösen bo­lup­dyr. Şeý­le­lik­de XV asyr­da Or­ta we Ki­çi Azi­ýa­da bi­ri-bi­ri­ne ju­da meň­zeş bo­lan me­de­ni gi­ňiş­lik ke­ma­la gel­ýär. XVI asyr­dan baş­lap tä­jik ede­bi­ýa­ty öz­baş­dak ösüş ýo­lu­na düş­ýär. Şeý­le bol­sa-da, pars ede­bi däp­le­ri­niň esa­sy aý­ra­tyn­lyk­la­ry ýer­li sýu­žet­ler­de sak­la­nyp, gaý­ta­dan dö­re­dil­ýär. Onuň ösü­şin­de tä­jik hal­ky­nyň jem­gy­ýet­çi­lik dur­mu­şyn­da çuň­ňur yz gal­dy­ran has mö­hüm ta­ry­hy wa­ka­lar we ide­ýa­lar se­bäp bol­ýar. XVI – XIX asyr­lar­da tä­jik ede­bi­ýa­tyn­da tä­ze­çe öwüş­gin­ler peý­da bol­ýar. Bu döw­rüň esa­sy aý­ra­tyn­ly­gy hem žanr­la­ryň dür­li-dür­lü­li­gi­dir. Şol bir şa­hy­ryň eser­le­rin­de dür­li žanr­lar­da­ky mow­zuk­la­ra ga­bat gel­mek müm­kin bo­lup­dyr. XVI asy­ryň iň bel­li şa­hyr­la­ryn­dan Mol­la Moş­fe­gi (1525–1588) şeý­ba­ni­ler döw­rün­de Bu­ha­ra­da we Sa­mar­kant­da ýa­şap­dyr. Ol tä­jik şyg­ry­ýe­tin­de “mo­säl­le­se mo­räk­käb” ga­ly­by­nyň ba­şy­ny baş­laý­jy bo­lup, on­da üç şy­gyr­ly stro­fa­da bi­rin­ji iki se­tir ka­py­ýa­laş­ýar. Moş­fe­gi­niň li­ri­ka­sy ga­zal­la­ryň, ka­sy­da­la­ryň ýy­gyn­dy­syn­dan we poe­ma­lar­dan yba­rat­dyr. Moş­fe­gi halk şor­ta söz­le­ri­niň ýi­ti paý­has­ly gah­ry­ma­ny hök­mün­de hem tä­jik folk­lo­ryn­da giň­den ta­nal­ýan şahs­la­ryň bi­ri­dir.
Tä­jik şa­hyr­la­ryn­dan Ke­mal ad-din Bi­na­ýi (1453—1512) we Zeý­net­din Wo­si­fi­ni (1485-1566) ýat­lap geç­mek ýer­lik­li­dir. Olar öz eser­le­rin­de şol döw­rüň ede­bi dur­mu­şy­nyň keş­bi ba­ra­da ýat­la­ma­la­ry gal­dy­ryp­dyr­lar. Aş­tar­ha­nid­ler döw­ri diý­lip at­lan­dy­ryl­ýan XVII – XVIII asy­ryň aw­tor­la­ryn­dan şa­hyr Sai­do Na­sa­fi, sa­mar­kand­ly Ho­ki, na­man­gan­ly Maş­rab, sa­mar­kand­ly Fti­rat Zar­duz da­gy has meş­hur­la­ry­dyr. Hin­dis­tan­ly Mir­za Ab­dyl-Ka­dyr Be­di­liň (1644–1721) ady hem tä­jik şyg­ry­ýe­tin­de gör­nük­li orun­la­ryň bi­ri­ni eýe­le­ýär. Onuň eser­le­ri tä­jik ede­bi­ýa­ty­na düýp­li tä­si­ri­ni ýe­ti­rip­dir. Ol “Te­lesm-e häý­rät” at­ly mes­ne­wi­si we “Er­fan” ýa­ly poe­ma­sy bi­len meş­hur­dyr.
Pars ede­bi­ýa­tyn­da “Hin­di tä­ri” XII asyr­da Be­ýik Mo­gol­lar döw­rün­de eme­le gel­ýär. Bu öz­bo­luş­ly, çyl­şy­rym­ly tär Aly­şir No­wa­ýy­nyň we XII asy­ryň hin­di idea­lis­tik fi­lo­so­fi­ýa­sy­nyň re­for­ma­to­ry Ra­ma­nu­ji bi­len bag­la­nyş­dy­ryl­ýar. Bu tär ga­dy­my pars şyg­ry­ýe­tin­dä­ki aý­dyň­lyk­dan düýp­li ta­pa­wut­la­nyp­dyr, şo­ňa gö­rä hem “Hin­di tä­ri” diý­lip at­lan­dy­ry­lyp­dyr. Be­di­liň dö­re­di­ji­li­gi XX asy­ryň baş­la­ry­na çen­li tä­jik ede­bi­ýa­ty­na düýp­li tä­si­ri­ni ýe­ti­rip­dir. Bel­li bir dö­wür­ler­de Şau­kat (1695-nji ýyl­da ara­dan çy­kan), So­py Al­la­ýar (1723-nji ýyl­da ara­dan çy­kan) da­gy Be­di­liň ýo­ly bi­len şy­gyr dü­züp­dir­ler.
XVII asyr­da Man­gyt­la­ryň di­nas­ti­ýa­sy döw­rün­de ede­bi­ýat­da düýp­li çök­gün­lik­ler ýü­ze çyk­ýar. XIX asy­ryň baş­la­ryn­da Fer­ga­na­da mer­ke­zi Ko­kand­da ýer­le­şen han­lyk­lar eme­le gel­ýär. Onuň hö­küm­da­ry yl­ma we sun­ga­ta hor­mat go­ýu­jy şa­hyr Omar han (1809-1822-nji ýyl­lar­da do­lan­dy­ryp­dyr) öz tö­we­re­gi­ne söz us­sat­la­ry­ny ýyg­nap­dyr. Ne­ti­je­de, ede­bi dur­muş jan­lan­ýar we be­dil ýo­lu­nyň şyg­ry­ýe­ti ös­mä­ge baş­la­ýar. Ko­kand­da Omar­han­dan baş­ga-da meş­hur şa­hyr­lar bo­lup­dyr­lar. Olar di­wan­la­ry­ny iki dil­de – tä­jik we öz­bek dil­le­rin­de ýa­zy­lyp­dyr­lar.
Aň-bi­lim ýaý­ra­dy­jy­la­ryň ze­hin­li we­kil­le­ri­niň bi­ri Ah­med Käl­le (1827-1893) (Ta­hal­lu­sy Do­niş) Be­di­le eýer­me­gi üzül-ke­sil bes ed­ýär. Şol döw­rüň tä­jik ede­bi­ýa­ty­nyň gör­nük­li we­kil­le­ri­ne Şo­hin (1894-de ara­dan çy­kan), Wo­zeh (1894-de ara­dan çy­kan), Sah­bo (1918-de ara­dan çy­kan) we So­mi (1907-de ara­dan çy­kan) da­gy gir­ýär.
XX asy­ryň baş­la­ryn­da tä­jik ede­bi­ýa­ty­nyň ösü­şin­de je­did­çe (osul-e jä­did – tä­ze usul) düýp­li tä­si­ri­ni ýe­ti­rip­dir. Baş­da jä­did­çä­niň ta­rap­dar­la­ry di­ňe ýat tu­tup öw­ren­mä­ge esas­lan­ýan kö­ne bi­lim ul­ga­my­ny öz­gert­me­giň ta­ra­pyn­da du­rup­dyr­lar. Olar Tür­küs­tan­da we Bu­ha­ra­da çyk­ýan ga­zet-žur­nal­la­ryň, ha­ýyr-sa­ha­wat gu­ra­ma­la­ry­nyň we mek­dep­le­riň tö­we­re­gi­ne jem­le­nip­dir­ler. Ýö­ne je­zid­çe ýa­zuw 1917-nji ýyl­dan do­ly ýa­ty­ryl­ýar.
Ozal­ky so­wet tä­jik ede­bi­ýa­ty­nyň düý­bü­ni tu­tu­jy­la­ryň bi­ri, ýa­zy­jy Sad­rid­din Aý­ni özü­niň baş­da­ky ede­bi­ýat kar­ýe­ra­syn­da mil­li je­zid ide­ýa­la­ry­nyň tä­si­rin­de bo­lup, soň pi­ki­ri­ni üýt­ge­dip­dir. Ol tä­jik di­lin­de rea­lis­tik so­wet pro­za­sy­ny esas­lan­dy­ran şahs­dyr. Onuň tä­jik hal­ky­nyň dur­mu­şyn­dan gür­rüň ber­ýän “Odi­na” (1930), “Süýt­ho­ryň ölü­mi” po­west­le­ri hem-de “Do­hun­da” (1933), “Gul­lar” (1935) ro­man­la­ry we “Ýe­tim” (1935) at­ly goş­gu­lar ýy­gyn­dy­sy ne­şir edil­di.
Şa­hyr­lar Abul­ha­sym La­hu­ti­niň (1887–1957) we Paý­raw Su­leý­mo­ni­niň (1890-1933) at­la­ry mil­li je­zid­çä eýer­ýän­le­riň tä­sir­le­rin­den üs­tün çy­kan tä­jik so­wet ede­bi­ýa­ty­nyň eme­le gel­me­gi bag­la­ny­şyk­ly­dyr. Ozal­ky so­wet hä­ki­mi­ýe­ti ýyl­la­ryn­da tä­jik ede­bi­ýa­tyn­da şa­hyr­lar Ab­du­sa­lom De­ho­ti, Mir­zo Tur­sun-Za­de, Mu­ham­med­jan Ra­hi­mi, Mu­het­din Amin-Za­de, Jaw­ha­ri-Za­de Su­haý­li, Ýu­su­fi, Mir­şa­kar Lof­fi, Şam­be-Za­de, Til­lo­bek Pu­la­di, M.Di­ýo­ri; kys­sa­çy­lar­dan we şa­hyr­lar­dan Ra­him Ja­lil, Ja­lal Ik­ra­mi we Ha­kim Ka­rim-Za­de has öňe saý­lan­dy­lar. Dra­ma­tur­gi­ýa žan­ry hem ösüp baş­la­ýar. Halk dö­re­di­ji­li­gi­ne de­giş­li bir­gi­den eser­ler hal­kyň ara­syn­dan ýyg­na­lyp ne­şir edil­ýär. Ola­ryň ara­syn­da “Gö­rog­ly” epo­sy hem bar. Tä­jik ede­bi­ýa­ty­nyn­da şa­hy­ra­na eser­ler, esa­san hem poe­ma­lar esa­sy žanr bol­ma­gyn­da gal­ýar.
Tä­jik halk şa­hyr­la­ry Mir­sa­id Mir­şe­ke­riň (1912-1993) Mu­ham­med­jan Ra­hi­mi­niň (1901–1968), Ýu­suf Ha­bi­biň (1916–1945), Mir­zo Tur­sun-Za­de­niň (1911-1977) poe­ma­la­ry aý­ra­tyn gö­zel­li­gi bi­len ta­pa­wut­lan­ýar­lar. Tä­jik şyg­ry­ýe­tin­de nus­ga­wy halk şyg­ry­ýe­tin­den göz­baş alyp gaýd­ýan ru­hu­be­lent­lik, joş­gun­lyk we öwüt-ün­dew ýa­ly aý­ra­tyn­lyk­lar has-da mah­sus­dyr. Tä­jik ýa­zy­jy şa­hyr­la­ry pars ede­bi­ýa­ty­nyň kä­mil usul­la­ry­na eýe­rip, öz mil­li şa­hy­ra­na däp­le­ri­ni sak­lap­dyr­lar.
Tä­ji­gis­tan­da 1990-njy ýyl­dan bä­ri ýur­duň Ga­raş­syz­ly­gy­ny ber­ka­rar et­mek mak­sa­dy bi­len bir­gi­den öz­ge­riş­ler ama­la aşy­ryl­ýar. Ga­raş­syz­lyk ýyl­la­ryn­da tä­jik ede­bi­ýa­tyn­da mil­li ide­ýa­la­ryň gal­ky­ny­şy has-da ýi­ti du­ýul­ýar. Tä­jik di­li – esa­sy ila­ty tä­jik­ler­den yba­rat bo­lan Tä­ji­gis­ta­nyň döw­let di­li bo­lup, on­da ýur­duň ila­ty­nyň esa­sy bö­le­gi ilat gür­le­ýär. Bu dil özü­niň göz­ba­şy­ny IX –XV asyr­lar­da­ky pars-tä­jik ede­bi­ýa­ty­nyň nus­ga­wy di­lin­den alyp gaýd­ýar we Eý­ran dil­le­ri­niň gü­nor­ta-gün­ba­tar to­pa­ry­na gir­ýär. Eý­ýäm, 1920-nji ýyl­lar­dan baş­lap tä­jik ede­bi di­li­ni gep­le­şik di­li­ne go­laý­laş­dyr­mak bo­ýun­ça ze­rur iş­ler al­nyp ba­ryl­ýar we 30-njy ýyl­da Bu­ha­ra­nyň we Sa­mar­kan­dyň söz­le­ýi­şi ede­bi dil hök­mün­de yk­rar edil­ýär. Bu ýur­duň ýa­zu­wyn­da IX asyr­dan 1930-njy ýy­la çen­li kä­bir ala­mat­lar go­şu­lyp arap elip­bi­ýi, 1930-njy ýyl­dan 1940-njy ýy­la çen­li la­tyn we 1940-njy ýyl­dan bä­ri hem kä­bir ala­mat­lar go­şu­lyp rus elip­bi­ýi ula­nyl­ýar. Onuň söz­lük lek­si­ka­sy­nyň öze­ni ga­dym­dan gel­ýän pars söz­le­rin­den yba­rat­dyr.
Tqji­gis­ta­nyň şu gün­ki me­de­ni dur­mu­şy­nyň hem gör­ke­zi­şi ýa­ly, ga­dy­my pars me­de­ni­ýe­ti­niň däp-des­sur­la­ry sun­gat­da we ede­bi­ýat­da tä­ze žanr­la­ry ýü­ze çy­ka­ryp, tä­ze mow­zuk­la­ryň dö­re­me­gi­ne se­bäp bol­ýar. Bu ýurt­da has ir­ki ede­bi ýa­dy­gär­lik­ler sak­la­nyp, olar çyn­la­kaý öw­re­nil­ýär. Hä­zir­ki za­man tä­jik ede­bi­ýa­ty bü­tin­dün­ýä ede­bi­ýa­ty­nyň öň­de­ba­ry­jy aý­ra­tyn­lyk­la­ry­ny öz­leş­dir­mek uky­by ar­ka­ly dün­ýä de­re­je­sin­de ta­na­lyp baş­la­dy.

Taý­ýar­lan Ýe­gen­mäm­met Taý­ly­ýew.