XXI asyr mag­lu­mat teh­no­lo­gi­ýa­la­ry­nyň we san­ly yk­dy­sa­dy­ýe­tiň asy­ry­dyr. Dün­ýä yk­dy­sa­dy­ýe­ti­niň hä­zir­ki ösüş de­re­je­si mag­lu­mat­la­ryň, in­tel­lek­tu­al müm­kin­çi­lik­le­riň we in­no­wa­si­ýa­nyň tä­ze gör­nüş­le­ri­ni ta­lap ed­ýär. Şu nuk­daý­na­zar­dan, Türk­me­nis­tan san­ly yk­dy­sa­dy­ýe­ti ös­dür­mek ug­run­da al­nyp ba­ryl­ýan döw­let de­re­je­sin­dä­ki ta­gal­la­lary bi­len hal­ka­ra jem­gy­ýet­çi­li­gi­niň ün­sü­ni özü­ne çek­ýär.
Türk­me­nis­ta­nyň Pre­zi­den­ti ta­ra­pyn­dan tas­syk­la­nan «Türk­me­nis­tan­da san­ly yk­dy­sa­dy­ýe­ti ös­dür­me­giň 2026 – 2028-nji ýyl­lar üçin Kon­sep­si­ýa­sy» ýur­du­my­zyň yk­dy­sa­dy ul­ga­my­ny tä­ze de­re­jä çy­kar­ma­gy, döw­le­ti do­lan­dyr­ma­gyň ne­ti­je­li­li­gi­ni ýo­kar­lan­dyr­ma­gy hem-de dün­ýä yk­dy­sa­dy gi­ňiş­li­gi­ne has çuň in­teg­ra­si­ýa­ny mak­sat edin­ýär. Bu kon­sep­si­ýa di­ňe içer­ki ösü­şiň däl-de, eý­sem, hal­ka­ra hyz­mat­daş­ly­gyň tä­ze müm­kin­çi­lik­le­ri­niň açyl­ma­gy­na hyz­mat ed­ýän mö­hüm sy­ýa­sy we yk­dy­sa­dy res­mi­na­ma bo­lup çy­kyş ed­ýär.
Türk­me­nis­tan­da san­ly yk­dy­sa­dy­ýe­ti ös­dür­mek bo­ýun­ça döw­let sy­ýa­sa­ty mil­li yk­dy­sa­dy­ýe­tiň äh­li pu­dak­la­ryn­da ne­ti­je­li­li­gi ýo­kar­lan­dyr­ma­ga, mag­lu­mat akym­la­ry­nyň açyk­ly­gy­ny we el­ýe­ter­li­li­gi­ni üp­jün et­mä­ge gö­nük­di­ri­len­dir. Kon­sep­si­ýa­nyň esa­sy mak­sa­dy – yk­dy­sa­dy­ýe­tiň san­ly ekoul­ga­myň bin­ýa­dy­ny dö­ret­mek, önüm­çi­li­giň, hyz­mat­la­ryň we do­lan­dy­ry­şyň äh­li bas­gan­çak­la­ryn­da hä­zir­ki za­man mag­lu­mat teh­no­lo­gi­ýa­la­ry­ny giň­den ulan­mak­dyr.

Sanly ykdysadyýetiň halkara hyzmatdaşlyk taýdan ähmiýeti
Türk­me­nis­tan san­ly yk­dy­sa­dy­ýe­ti ös­dür­mek­de hal­ka­ra hyz­mat­daş­ly­ga aý­ra­tyn orun ber­ýär. Ýur­duň bu ugur­da­ky baş­lan­gyç­la­ry BMG, Bü­tin­dün­ýä Te­le­kom­mu­ni­ka­si­ýa Bir­le­şi­gi (ITU), Bü­tin­dün­ýä Ban­ky, Ýew­ro­pa Bi­le­le­şi­gi we beý­le­ki hal­ka­ra gu­ra­ma­lar ta­ra­pyn­dan gol­da­nyl­ýar.
San­ly yk­dy­sa­dy­ýe­ti ös­dür­mek kon­sep­si­ýa­sy­nyň dur­mu­şa ge­çi­ril­me­gi bi­len Türk­me­nis­tan:
* döw­let do­lan­dy­ry­şy­nyň açyk­ly­gy­ny we ne­ti­je­li­li­gi­ni üp­jün ed­ýär;
* hal­ka­ra söw­da we ma­ýa go­ýum gat­na­şyk­la­ry­ny ýe­ňil­leş­dir­ýär;
* lo­gis­ti­ka, ener­ge­ti­ka we bank ul­gam­la­ryn­da mag­lu­mat ge­çi­ri­ji­li­giň de­re­je­si­ni ýo­kar­lan­dyr­ýar;
* in­no­wa­si­on teh­no­lo­gi­ýa­la­ryň hal­ka­ra ba­zar­la­ry­na in­teg­ra­si­ýa­sy­ny üp­jün ed­ýär.
Şeý­le­lik­de, ýurdumyz san­ly yk­dy­sa­dy­ýe­tiň ösü­şin­de di­ňe içer­ki ösü­şi däl, eý­sem, se­bit­le­ýin we hal­ka­ra mag­lu­mat hyz­mat­daş­ly­gy­nyň mö­hüm hal­ka­sy­na öw­rül­ýär.
San­ly yk­dy­sa­dy­ýe­ti ös­dür­me­giň kon­sep­si­ýa­sy ýur­du­my­zyň äh­li yk­dy­sa­dy pu­dak­la­ryn­da tä­ze müm­kin­çi­lik­le­ri aç­dy. Ener­ge­ti­ka, ulag-lo­gis­ti­ka, bank hyz­mat­la­ry, sag­ly­gy go­ra­ýyş, bi­lim we oba ho­ja­lyk ul­gam­la­ryn­da hä­zir­ki za­man mag­lu­mat ul­gam­la­ry or­naş­dy­ryl­ýar.
Ener­ge­ti­ka ul­ga­myn­da: san­ly gö­zeg­çi­lik ul­gam­la­ry we aw­to­mat­laş­dy­ry­lan ener­ge­ti­ka mer­kez­le­ri dö­re­dil­ýär.
Ulag ul­ga­myn­da: Türk­me­nis­ta­nyň Ara­gat­na­şyk mi­nistr­li­gi ta­ra­pyn­dan san­ly lo­gis­ti­ka plat­for­ma­la­ry iş­le­nip taý­ýar­la­nyl­ýar.
Bank ul­ga­myn­da: in­ter­net-bank, mo­bil tö­leg we elekt­ron söw­da ul­gam­la­ry giň­den or­naş­dy­ryl­ýar.
Bi­lim ul­ga­myn­da: «San­ly bi­lim» por­ta­ly, wir­tu­al sa­pak­lar we mag­lu­mat ba­za­la­ry ar­ka­ly bi­lim­le­riň el­ýe­ter­li­li­gi ýo­kar­lan­ýar.
Sag­ly­gy go­ra­ýyş­da: «E-Sag­lyk» ul­ga­my­nyň or­naş­dy­ryl­ma­gy luk­man­çy­lyk hyz­mat­la­ry­nyň elekt­ron gör­nüş­de ama­la aşy­ryl­ma­gy­na müm­kin­çi­lik ber­ýär.
Bu san­ly öz­gert­me­ler di­ňe yk­dy­sa­dy tä­sir­le­ri däl, eý­sem, jem­gy­ýe­tiň dur­muş hi­li­niň go­wu­lan­ma­gy­ny hem üp­jün ed­ýär.
BMG-niň mag­lu­mat­la­ry­na gö­rä, hä­zir­ki wagt­da dün­ýä­de yk­dy­sa­dy ösü­şiň, tak­my­nan, 15–20 gö­te­ri­mi san­ly yk­dy­sa­dy­ýet ar­ka­ly eme­le gel­ýär, bu bol­sa tä­ze yk­dy­sa­dy mo­de­liň – «dör­dün­ji se­na­gat öw­rü­li­şi­niň» ama­la aş­ýan­dy­gy­ny gör­kez­ýär. San­ly yk­dy­sa­dy­ýet bu mag­lu­mat teh­no­lo­gi­ýa­la­ry­na, elekt­ron hyz­mat­la­ra, san­ly kom­mu­ni­ka­si­ýa­la­ra we in­tel­lek­tu­al ul­gam­la­ra da­ýan­ýan yk­dy­sa­dy ul­gam­dyr. Onuň esa­sy mak­sa­dy yk­dy­sa­dy ösü­şi çalt­lan­dyr­mak, önüm­çi­li­giň ne­ti­je­li­li­gi­ni ýo­kar­lan­dyr­mak we hyz­mat­la­ryň el­ýe­ter­li­li­gi­ni gi­ňelt­mek­den yba­rat­dyr.
Hy­taý hä­zir­ki wagt­da dün­ýä­niň iň iri san­ly yk­dy­sa­dy­ýet­le­ri­niň bi­ri­dir. Bu döw­let­de san­ly yk­dy­sa­dy­ýet ýur­duň je­mi içer­ki önü­mi­niň (JIÖ), tak­my­nan, 45 gö­te­ri­mi­ni düz­ýär. Hy­ta­ýyň «Di­gi­tal Chi­na» at­ly mil­li kon­sep­si­ýa­sy mag­lu­mat alyş-ça­ly­şy­nyň do­ly aw­to­mat­laş­dy­ryl­ma­gy­ny, elekt­ron hö­kü­met ul­ga­my­nyň äh­li se­bit­ler­de or­naş­dy­ryl­ma­gy­ny mak­sat edin­ýär. ABŞ san­ly yk­dy­sa­dy­ýe­tiň dö­re­di­ji­lik we in­no­wa­si­ýa mer­ke­zi­dir. «Si­li­kon jül­ge­si» dün­ýä­niň san­ly ösü­şi­niň mek­de­bi hasaplanýar. San­ly yk­dy­sa­dy­ýet bu ýur­duň JIÖ-­niň 9 tril­li­on dol­lar­dan gow­rak bö­le­gi­ni eme­le ge­tir­ýär.
Ýew­ro­pa ýurt­la­ry san­ly yk­dy­sa­dy­ýe­ti ös­dür­mek­de top­lum­la­ýyn çe­me­leş­mä­ni ulan­ýar­lar. Ýewropa Bileleşiginiň «Di­gi­tal Eu­ro­pe Prog­ram­me» mak­sat­na­ma­sy 2021–2027-nji ýyl­lar ara­ly­gyn­da san­ly inf­rast­ruk­tu­ra, mag­lu­mat bi­lim­le­ri, emeli aň we ki­ber­howp­suz­lyk ýa­ly ugur­la­ra 7,5 mil­liard ýew­ro ma­ýa goý­ma­gy göz öňün­de tut­ýar. Ger­ma­ni­ýa, Fran­si­ýa, Ni­der­land­lar we Finl­ýan­di­ýa ýa­ly ýurt­lar san­ly hyz­mat­lar ul­ga­my­ny iň ýo­ka­ry de­re­je­de or­naş­dy­ran döw­let­le­riň ha­ta­ryn­da dur­ýar­lar.
Ko­re­ýa Res­pub­li­ka­sy­nyň «Smart Na­ti­on» kon­sep­si­ýa­sy şä­her do­lan­dy­ry­şy­ny we je­ma­gat hyz­mat­la­ry­ny san­ly esas­da ama­la aşyr­ma­ga müm­kin­çi­lik ber­ýär. Ýa­po­ni­ýa­da bol­sa «Society 5.0» at­ly mak­sat­na­ma jem­gy­ýe­tiň äh­li ugur­la­ry­ny mag­lu­mat we ro­bot­ teh­no­lo­gi­ýa­la­ry bi­len saz­la­şyk­ly ut­gaş­dyr­ma­gy mak­sat edin­ýär.
Şu my­sal­lar­dan hem gör­nü­şi ýa­ly, san­ly yk­dy­sa­dy­ýet XXI asy­ryň dün­ýä ösü­şi­niň esa­sy güý­ji bo­lup, açyk­ly­gy, in­no­wa­si­ýa­ny we hal­ka­ra hyz­mat­daş­ly­gy­ny üp­jün ed­ýär.

Miwegözel ANNAGELDIÝEWA,
Türkmen döwlet binagärlik-gurluşyk institutynyň talyby.

Gyzykly bolup bilerЕЩЕ ОТ АВТОРА