Beýik Sel­juk döw­le­ti­niň il­kin­ji hö­küm­da­ry, gör­nük­li ser­ker­de Mu­ham­met Tog­rul beg ta­ryh­da öç­me­jek yz gal­dy­ran be­ýik şah­sy­ýet­le­riň bi­ri hök­mün­de ta­nal­ýar. Onuň gaý­duw­syz hem-de öň­den­gö­rü­ji­lik­li ser­ker­de­lik ba­şar­nyk­la­ry ne­ti­je­sin­de, Sel­juk türk­men­le­ri ga­raş­syz döw­let gu­rup­dyr­lar. Be­ýik ser­ker­de 1040-njy ýyl­da tag­ta çykyp, döw­le­ti 23 ýyl­lap do­lan­dy­ryp­dyr. Onuň döw­rün­de türk­men­ler bir ag­za ba­kyp, ag­zy­bir ýa­şap, go­wy iş­ler­de öz­le­ri­ni ta­na­dyp­dyr­lar, bir­nä­çe ýer­le­re aga­lyk edip­dir­ler. Tog­rul beg za­ma­nyn­da döw­let do­lan­dy­ry­ly­şy ada­lat­ly al­nyp bar­lyp­dyr. Nä­hak ýe­re gan dök­mek, diý­dim­zor­luk, za­lym­lyk, eden-et­di­lik ýa­ly yn­san­per­wer­lik dü­şün­je­le­ri­ne ters gel­ýän hä­si­ýet­ler Tog­rul be­giň şah­sy­ýe­tin­de ga­bat gel­män­dir. Tog­rul beg örän paý­has­ly, ada­lat­ly, my­la­kat­ly, ela­çyk, şol bir­wagt­da-da gaý­duw­syz hem-de eder­men ser­ker­de bo­lup­dyr. Ol eýe­län şä­her­le­rin­de ila­ta azar ber­män­dir, bir bi­na-da ýyk­man­dyr, ter­si­ne di­ňe tä­ze bi­na­la­ry gur­du­ryp­dyr.
Sel­juk döw­le­ti­niň gu­rul­ma­gy bi­len Ni­şa­pur paý­tagt diý­lip, yg­lan edi­lip­dir. Soň­ra paý­tagt de­re­je­si Reý şä­he­ri­ne ge­çi­ri­lip­dir. Tog­rul be­giň za­ma­nyn­da sel­juk­la­ryň bi­na­gär­çi­lik sun­ga­ty­nyň öz­bo­luş­ly aý­ra­tyn­lyk­la­ry ýü­ze çy­kyp baş­lap­dyr. Mu­ňa şol dö­wür­den ga­lan en­çe­me ýa­dy­gär­lik­ler hem şa­ýat­lyk ed­ýär. Şol ýa­dy­gär­lik­le­riň bi­ri hem Tog­rul be­giň aram­gä­hi­dir. Tog­rul be­giň maw­zo­le­ýi 1000 ýyl­lyk ta­ry­ha eýe bol­mak bi­len, ol özü­niň dur­ku­ny şu wag­ta çen­li sak­lap ge­len seý­rek yma­rat­la­ryň bi­ri­dir. Be­ýik ser­ker­dä­niň ta­ry­hyň sa­hy­pa­la­ryn­da gal­dy­ran at-ab­ra­ýy, yn­san­per­wer­li­gi, eder­men­li­gi bi­len bir ha­tar­da, onuň şa­ny­na la­ýyk gur­lan aram­gä­hi hem bi­ziň gün­le­ri­mi­ze çen­li ge­lip ýe­tip­dir. Aram­gäh döw­rü­niň bi­na­gär­çi­li­gi bi­len de­ňeş­di­ri­len­de özü­ne mah­sus sun­ga­ty­nyň aý­ra­tyn­ly­gy bi­len köp­le­riň ün­sü­ni çek­ýär. Tog­rul be­giň maw­zo­le­ýi Eý­ra­nyň paý­tag­ty Täh­ran şä­he­ri­niň ýa­nyn­da­ky ga­dy­my Reý şä­he­rin­de ýer­leş­ýär. Bu ýa­dy­gär­lik Eý­ra­nyň döw­let go­rag­ha­na­la­ry­nyň dü­zü­mi­ne gi­ri­zi­lip­dir.
Tog­rul be­giň maw­zo­le­ýi 3 müň ine­dör­dül metr meý­dan­ly ba­gyň için­de 100 ine­dör­dül metr­lik ýe­ri eýe­le­ýär. Bi­na­nyň beýikligi 22 metr­dir. Onuň iç­ki ra­diu­sy 13 metr­lik, daş­ky ra­diu­sy 16 metr­lik ko­nus şe­ki­lin­de gur­lup­dyr. Ko­nu­syň daş­ky di­wa­ryn­da per­de şe­kil­li 24 sa­ny üç­burç sü­tün ýer­leş­di­ri­lip­dir. Daş­ky di­war­da otur­dy­lan sü­tün­ler ýö­ne ýer­den go­ýul­man­dyr. Olar gün­diz Gü­nüň bar ma­ha­ly sa­ga­dyň wag­ty­ny gör­kez­ýär. Ar­heo­log alym­lar “Ir­den Gü­nüň dog­ma­gy bi­len maw­zo­le­ýiň de­mir­ga­zyk ta­ra­pyn­da­ky ga­py­syn­dan Gün şöh­le­le­ri­niň sü­tün­le­re düş­ýän kö­le­ge­si­niň sa­ny sa­ga­dyň nä­çe­di­gi­ni gör­kez­ýär. Bu bol­sa, aram­gä­hiň örän yl­my esas­la­ra da­ýa­ny­lyp gu­r­lan­dy­gy­na şa­ýat­lyk ed­ýär” di­ýip bel­le­ýär­ler. Aram­gä­hiň di­wa­ry­nyň iç ta­ra­pyn­da 193 sa­ny içi boş gu­tu­lar gur­lup­dyr. Bu gu­tu­lar küm­me­tiň için­de se­siň akus­ti­ka­sy­nyň aja­ýyp saz­la­şy­gy­ny eme­le ge­tir­ýär. Ýag­ny, bi­na­nyň mer­ke­zin­de du­rup gür­le­ýän ada­myň se­si, bi­na­nyň äh­li ýe­rin­de şol bir äheň­de eşi­dil­ýär.
Tog­rul be­giň maw­zo­le­ýi­niň de­mir­ga­zyk hem-de gü­nor­ta ta­ra­pyn­da ga­py bar. De­mir­ga­zyk ta­rap­da otur­dy­lan ga­py­nyň iç ýü­zün­de ýol­bar­syň su­du­ry ýer­leş­di­ri­lip­dir. Bu tä­sin su­dur maw­zo­le­ýe gi­ren ba­dy­ňa gö­zü­ňe il­ýär. Alym­la­ryň umu­my pi­ki­ri­ne gö­rä, Tog­rul be­giň gubyry maw­zo­le­ýiň gü­nor­ta bö­le­gin­de ýer­leş­ýär. Maw­zo­le­ýiň gü­nor­ta ta­rap­da­ky ga­py­sy­nyň üs­tün­de ga­jar hö­küm­da­ry Nas­red­din şa (1848-1896) döw­rün­de re­je­le­ýiş iş­le­ri­niň ge­çi­ri­len­di­gi ba­ra­da­ky ýaz­gy bar. Maw­zo­leý or­ta asyr bi­na­gär­çi­lik sun­ga­ty­nyň için­de gö­ren­le­ri haý­ran gal­dyr­ýan yma­rat­la­ryň ha­ta­ryn­da­dyr. Bu bi­na­da beý­le­ki Sel­juk sol­tan­la­ry­nyň maw­zo­leý­le­rin­de ga­bat ge­lin­me­ýän aý­ra­tyn­lyk­lar ün­sü­ňi özü­ne çek­ýär. Esa­san hem bi­na­nyň güm­mez­siz ko­nus şeki­lin­de gu­rul­ma­gy hem aý­ra­tyn or­na eýe­dir. Bi­na­nyň dün­ýä­niň ta­ryh­çy­la­ry­nyň ün­sü­ni çek­ýän aja­ýyp­ly­gy bol­sa, onuň sa­ga­dyň wag­ty­ny gör­kez­ýän­li­ginde­dir.
Gur­lu­şy­gyn­da ula­ny­lan bi­şen ker­piç­le­riň te­kiz goý­lan­dy­gy yma­ra­tyň asyr­la­ryň do­wa­myn­da sars­man dur­ma­gy­na öz tä­si­ri­ni ýe­ti­rip­dir.
Mon­gol ba­sy­ba­lyş­la­ry döw­rün­de weý­ran edi­ji­ler Tog­rul be­giň maw­zo­le­ýi­ne-de ze­per ýe­ti­rip­dir­ler. Mu­ňa ga­ra­maz­dan, 80 küm­me­tiň ara­syn­da di­ňe şo­nuň ýy­kyl­man ga­lan­dy­gy diý­seň tä­sin­dir.

Aziz Ha­sa­now,
Türk­me­nis­ta­nyň Go­ran­mak
mi­nistr­li­gi­niň Be­ýik Sa­par­my­rat
Türk­men­ba­şy adyn­da­ky Har­by
ins­ti­tu­ty­nyň mu­gal­ly­my, uly leý­te­nant.

Gyzykly bolup bilerЕЩЕ ОТ АВТОРА