Sö­ze go­ýul­ýan çen­siz uly sar­pa­nyň ýa­zy­jy-şa­hy­ra, dil­çi, ede­bi­ýat­çy alym­la­ra tä­si­ri has ulu­dyr. Çe­per söz – bi­ziň köň­lü­mi­ziň ara­my, ru­hy gen­ji-kä­ni­mi­ziň ba­ha­syz gym­mat­ly­gy. Ýurdumyzda guralýan sergilerde dürli ýurtlarda neşir edilen owadan bezegli kitaplar bilen birlikde, biziň ýurdumyzda çap edilen kitaplaryň hem ençemesi görkezilýär. Türk­men di­lin­de çap edi­len ki­tap­la­ryň bel­li bir bö­le­gi­niň çe­per eser­ler bol­ma­gy has-da gu­wan­dy­ry­jy­dyr. Ki­tap­lar ede­bi ha­zy­na­my­zyň el­ýet­mez baý­ly­gy­dyr, edep-ter­bi­ýä­niň göz­ba­şy­dyr. Şo­la­ryň ara­syn­da mil­li mi­ra­sy­my­za de­giş­li eser­le­re aý­ra­tyn orun de­giş­li­dir.
Mil­li mi­ra­sy öw­ren­me­giň bir çeş­me­si bol­sa gol­ýaz­ma­lar­dyr. Gol­ýaz­ma­lar mil­li me­de­ni­ýe­ti­mi­ziň gym­mat­ly baý­lyk­la­ry­nyň bi­ri­dir. Ola­ry öw­re­nip, hal­ka ýe­tir­mek alym­la­ryň öňün­de du­ran mu­kad­des borç­dur.
Ata-ba­ba­la­ry­myz­dan mi­ras ga­lan gym­mat­ly gol­ýaz­ma­la­ry öw­ren­mek­de Türkmenistanyň Ylymlar akademiýasynyň Mil­li gol­ýaz­ma­lar ins­ti­tu­ty­nyň alym­la­ry uly iş­le­ri ýe­ri­ne ýe­tir­ýär­ler. Häzir dö­re­di­ji­li­gi öw­re­nilýän söz us­sat­la­ry­nyň biri hem Ýu­sup Emi­ri­dir.
XV asyr­da­ky tür­ki dil­li ede­bi­ýat maz­mun we gur­luş taý­dan özün­den öň­ki dö­wür­ler­dä­ki ede­bi­ýa­ta ga­ranyň­da, has öňe gi­diş­li­gi ga­zan­dy. Bu dö­wür­de ga­zal, ru­ba­gy, tu­ýug, mes­ne­wi, na­ma, mu­na­za­ra, des­san ýa­ly žanr­lar­da aja­ýyp eser­ler dö­re­di­lip­dir. Ýu­sup Emi­ri hem Ho­rez­mi Ro­wa­ny, Seý­fi Sa­ra­ýy, Ata­ýy, Lut­fy ýa­ly şol dö­wür­dä­ki tür­ki dil­li nus­ga­wy ede­bi­ýa­tyň sa­ka­syn­da du­ran us­sat şa­hyr­lar­dan bi­ri­dir.
Ulug­be­giň og­ly Baý­sun­gur Mür­zä­niň hem-de Şah­ru­hyň köş­gün­de ýa­şan Ýu­sup Emi­ri iki dil­de, pars we tür­ki dil­de şy­gyr­lar ýa­zyp­dyr, Or­ta Azi­ýa halk­la­ry­nyň uly söz us­sat­la­ry­nyň ös­dü­rüp ge­len ede­bi däp­le­ri­ne we­pa­ly bo­lup­dyr, ola­ry tä­ze şert­ler­de iş­läp­dir, kä­mil­leş­di­rip­dir. Şa­hy­ryň Di­wa­ny “Deh­na­ma” (“On hat”) we “Bang we ça­gyr” at­ly mu­na­za­ra eser­le­ri bi­ziň döw­rü­mi­ze ge­lip ýe­tip­dir. Hä­zir­ki dö­wür­de bu eser­le­riň gol­ýaz­ma­la­ry­nyň nus­ga­la­ry Öz­be­gis­tanyň Ylym­lar aka­de­mi­ýa­sy­nyň Abu Reý­han Bi­ru­ni adyn­da­ky Gün­do­ga­ry öw­re­niş ins­ti­tu­ty­nyň, Tür­ki­ýe Res­pub­li­ka­sy­nyň Da­rul­fu­nun ki­tap­ha­na­sy­nyň hem-de Ang­li­ýa­nyň Bri­ta­n mu­ze­ýi­niň gol­ýaz­ma­lar ha­zy­na­la­ryn­da sak­lan­ýar.
Bu ady ag­za­lan eser­ler tür­ki dil­li ede­bi­ýa­tyň, şeý­le hem döw­rü­niň öň­de­ba­ry­jy ide­ýa­la­ry­nyň ro­waç­lan­ma­gy­na, güýç­li tä­sir edip­dir. Ýu­sup Emi­ri şy­gyr sun­ga­ty­ny, hu­su­san-da, tür­ki dil­li şyg­ryň mer­te­be­si­ni ýo­ka­ry de­re­je­le­re gö­te­rip­dir, li­ro-epi­ki žan­ryň ös­me­gi­ne go­şan­dy­ny go­şup­dyr. Ýu­sup Emi­ri­niň dö­re­di­ji­lik mi­ra­sy hak­da­ky ýat­la­ma­lar be­ýik söz us­sat­la­ry­nyň ki­tap­la­ryn­da hem duş gel­ýär. Mu­ny Gün­do­ga­ryň akyl­dar şa­hy­ry Aly­şir No­wa­ýy­nyň “Me­ja­li­sun-ne­fa­is” hem-de Döw­let­şa Sa­mar­kan­dy­nyň “Tez­ki­ret uş­şu­ga­ra” at­ly tez­ki­re ki­tap­la­ryn­da Ýu­sup Emi­ri ha­kyn­da aý­dan söz­le­ri hem do­ly tas­syk ed­ýär.
Ýu­sup Emi­ri­niň “Deh­na­ma” ese­ri Öz­be­gis­tanyň Ylym­lar aka­de­mi­ýa­sy­nyň Abu Reý­han Bi­ru­ny adyn­da­ky Gün­do­ga­ry öw­re­niş ins­ti­tu­ty­nyň gol­ýaz­ma­lar ha­zy­na­syn­da sak­lan­ýan we ata Wa­ta­ny­my­za ge­ti­ri­len gol­ýaz­ma nus­ga­sy esa­syn­da çapa taý­ýar­la­nyl­dy. Bu eser şy­gyr gör­nü­şin­de ýa­zy­lyp, onuň her beý­din­de söz­le­riň saz­la­şy­gy berk sak­la­nyl­ýar.
Bu eser­de yşk me­se­le­si goz­gal­ýar. Ese­riň tu­tuş do­wa­myn­da her bir se­tir­de dün­ýä­niň, ýa­şaý­şyň öz ka­nu­na­la­ýyk­ly­gy, adam we onuň mu­kad­des söý­gü­si tes­wir­len­ýär, yşk-mu­hab­bet me­se­le­si yzar­lan­ýar.
Şa­hyr ese­ri­ni Baý­sun­gur Mür­zä ba­gyş­lap­dyr. Ese­riň otuz üç beýt­den yba­rat ýö­ri­te bir bö­lü­mi hem bu pi­kir­le­ri do­ly tas­syk ed­ýär. Eser­de Baý­sun­gur Mür­ze asyl­ly, ýo­ka­ry adam­kär­çi­lik­li adam hök­mün­de su­rat­lan­dy­ryl­ýar. Emi­ri Baý­sun­gur Mür­zä­niň gaý­duw­syz­dy­gy­ny onuň eg­sil­mez şöh­ra­ty­nyň tü­ken­mez­di­gi­ni aý­ra­tyn nyg­ta­ýar. Bu beýt­ler­de onuň pa­kyr­la­ra-ga­ryp bi­çä­re­le­re gol­daw ber­ýän­li­gi hak­da ýat­la­nyl­ýar.

Ýe­tip il der­di­ne ar­tyk bi­li­gi,
Ýa­pyp pakr eg­ni­ni, açyk ili­gi.

Emi­ri­niň “Deh­na­ma” ese­ri je­mi 90 sa­hy­pa­dan yba­rat bo­lup, on­da halk gö­zel­lik­le­ri we gym­mat­ly yn­san­per­wer­lik hä­si­ýet­le­ri aşyk-mag­şu­gyň bir-bir­le­ri­ne hat ýa­zyş­mak­la­ry ar­ka­ly ün­del­ýär. On­da­ky hat­lar mes­ne­wi we ga­zal gör­nü­şin­de goş­gy se­tir­ler bi­len ge­ti­ril­ýär. On­dan gow­rak hat­la­ryň ara­syn­da her bir ha­tyň mow­zu­gy­na de­giş­li kä­bir he­ka­ýat­lar, öwüt-ün­dew­ler hem ge­ti­ril­ýär. Olar­da ta­ry­hy wa­ka­lar be­ýan edil­ýär. Çyn söý­gi duý­gu­la­ry­ny sa­da, şi­rin dil­de wasp ed­ýän se­tir­ler ese­riň esa­sy ma­ýa­sy­dyr. Olar­da aşyk we mag­şuk hem ola­ryň öza­ra mu­hab­be­ti, tel­wa­sy, teş­ne­li­gi, şat­ly­gy, muş­dak­ly­gy, hö­we­si wasp edil­ýär. Mag­şu­gyň hus­ny-je­ma­ly­na ber­len aşy­gyň ag­zyn­dan çyk­ýan wasp­lar te­bi­gy­ly­gy bi­len haý­ran ed­ýär.

Ke­reş­me göz­le­ri­me sür­me tar­typ,
Kö­ňül nak­dy­na ka­syd göz ga­ra­dyp.
Özüm iç­meý sa­ňa ge­tir­dim ony,
Ki gör­düm sen­de sol­tan­lar ny­şa­ny.

Mä­hir-mu­hap­bet bi­len bir-bi­ri­ne ma­ýyl bo­lan iki kalp bi­ri-bir­ne we­pa­ly, aşyk-mag­şu­gyň her bir sö­zün­de we­pa­dar­ly­ga hor­mat bes­le­nil­ýär. Di­li­niň şi­rin­li­gi, söz­le­riň jaý­ba-jaý­ly­gy, pi­ki­riň aý­dyň­ly­gy, se­tir­le­riň owaz­ly­ly­gy Ýu­sup Emi­ri­niň ýü­re­gi­niň he­mi­şe hy­juw­dan-yşk­dan pü­re-pür şa­hyr bo­land­gy­ny äş­gär gör­kez­ýär.
Aşyk-mag­şuk­la­ryň zeý­ren­ji­niň yzy ter­ki­dün­ýä­li­ge ba­ryp ýet­me­ýär. Olar her zeý­renç­den soň­ra söý­gü­dä­ki gud­ra­ty, yşk has­ra­ty­nyň lez­ze­ti­ni, dur­mu­şyň hö­zi­ri­ni gör­ýär­ler. Şeý­le hä­si­ýet “Deh­na­ma­nyň” hem­me na­ma­la­ryn­da äş­gär gö­rün­ýär. Her bir se­tir­de şa­hy­ryň ýi­ti ze­hi­ni, ägirt uky­by du­ýul­ýar.
Dur­muş ha­dy­sa­la­ry yn­san­per­wer­lik, sa­hy­lyk, yg­rar­ly­lyk, edep-ter­bi­ýe ýa­ly ah­lak gym­mat­lyk­la­ry esa­synda dö­re­di­len we söz sun­ga­ty­nyň çuň ma­ny-maz­mun­ly pä­him-paý­has­la­ryn­dan, öwüt-ne­si­hat­la­ryn­dan yba­rat bu eser oky­jy­nyň ru­hy dün­ýä­si­niň has-da gö­zel­leş­dir­ýär. Ýu­sup Emi­ri­niň bu aja­ýyp ese­ri tür­ki şygr­ýe­ti­niň çyg­ry­ny gi­ňel­dip­dir we gün­do­gar halk­la­ry­nyň ede­bi­ýa­ty­na hem güýç­li tä­sir edip­dir. Ins­ti­tu­ty­my­zyň alym­la­ry bu aja­ýyp ese­ri ça­pa taý­ýar­la­mak­da yh­las­ly zäh­met çek­di­ler.
Biz ýaş alym­lar döw­let Baş­tu­ta­ny­my­zyň öňü­miz­de go­ýan we­zi­pe­le­ri­ni ar­ty­gy bi­len ýe­ri­ne ýe­tir­mek üçin he­mi­şe yh­las bi­len zäh­met çe­ke­ris!

Sel­bi Gel­di­ýe­wa,
Türk­me­nis­ta­nyň Ylym­lar aka­de­mi­ýa­sy­nyň Mil­li gol­ýaz­ma­lar ins­ti­tu­ty­nyň yl­my iş­gä­ri.

Gyzykly bolup bilerЕЩЕ ОТ АВТОРА