Dün­ýä­de iň ga­dy­my halk­la­ryň bi­ri bo­lan türk­men hal­ky­nyň şöh­rat­ly ta­ry­hy bar. Ýur­du­my­zyň dür­li kün­jek­le­rin­de ho­wa­la­nyp otu­ran ta­ry­hy ýa­dy­gär­lik­ler asyr­la­ryň wa­ka­la­ry­ny özün­de jem­läp, Ber­ka­rar döw­le­ti­mi­ziň bag­ty­ýar­lyk döw­rü­niň nu­ra­na gü­ne­şi­niň as­tyn­da nur sa­çyp otyr. Mil­li me­de­ni we ta­ry­hy mi­ra­sy­my­zyň ho­wan­da­ry hor­mat­ly Pre­zi­den­ti­mi­ziň taý­syz ta­gal­la­sy ne­ti­je­sin­de, mil­li gym­mat­lyk­la­ry­myz dün­ýä­niň ün­sü­ni özü­ne çek­ýär.
Hor­mat­ly Pre­zi­den­ti­miz özü­niň “Türk­me­nis­tan – Be­ýik Ýü­pek ýo­lu­nyň ýü­re­gi” at­ly ki­ta­byn­da türk­men ar­hi­tek­tor­la­ry ta­ra­pyn­dan bi­na edi­len şeý­le ýa­dy­gär­lik­ler, olar bi­len bag­la­ny­şyk­ly dil­den-di­le ge­çip ge­len ro­wa­ýat­lar ha­kyn­da gi­ňiş­le­ýin hem gy­zyk­ly gür­rüň ber­ýär.
Mil­li Li­de­ri­miz ki­ta­by­nyň “Da­şo­g­zuň ga­dy­my top­ra­gyn­da” at­ly bö­lü­min­de ga­dy­my Da­şo­gu­zyň ta­ry­hy ýa­dy­gär­lik­le­ri we ol ýer­de şan-şöh­ra­ty bi­len ta­na­lan be­ýik şah­sy­ýet­le­riň bir­nä­çe­si ha­kyn­da söh­bet aç­ýar. Ki­tap­da: “Bi­ziň hal­ky­my­zyň di­ni ynan­jy bi­len ýe­ne bir ýa­dy­gär­lik – Nej­med­din Kub­ra­nyň aram­gä­hi hem je­bis bag­la­ny­şyk­ly­dyr. Ho­rez­miň iň bel­li şy­hy­nyň ma­za­ry­nyň üs­tü­ne ýa­dy­gär­lik gal­dy­ry­ly­şy ha­kyn­da il ara­syn­da iki sa­ny ro­wa­ýat aý­dyl­ýar” di­ýip, hor­mat­ly Pre­zi­den­ti­miz oky­jy­ny halk ro­wa­ýat­la­ry­nyň jüm­mü­şi­ne alyp gid­ýär. Gün­do­ga­ryň gör­nük­li aly­my, ylym­da, çe­per dö­re­di­ji­lik­de öç­me­jek yz go­ýan, so­pu­çy­lyk tag­ly­ma­ty­ny esas­lan­dy­ran­la­ryň bi­ri Nej­med­din Kub­ra 1145-nji ýyl­da ga­dy­my Wa­syň Haý­we­ki oba­syn­da dün­ýä inip­dir. Onuň ha­ky­ky ady Ah­met ibn Omar Ab­dul­jen­nap Nej­med­din Kub­ra al-Ho­rez­mi al-Hy­wa­ky al-Gür­genç­dir.
Nej­med­din Kub­ra ýaş ma­ha­ly ýat­keş­li­gi we çuň­ňur dü­şün­je­li­li­gi bi­len deň-duş­la­ryn­dan saý­la­nyp­dyr. Ol her bir me­se­lä­niň aý­dyň çöz­gü­di­ni ta­pyp bi­lip­dir. Ol 17 ýa­şy do­lan­da bi­li­mi­ni çuň­laş­dyr­mak mak­sa­dy bi­len Mü­sü­re ba­ryp, as­ly eý­ran­ly Reb­bi­han Was­sa­na Mis­ri di­ýen şy­ha şä­girt bol­ýar. Soň­ra bol­sa, Eý­ra­nyň Töw­riz şä­he­rin­de gör­nük­li alymlardan tä­lim alyp­dyr.
Be­ýik pir su­fiz­miň “Kub­ra­wi­ýe-Ze­he­bi­ýe” diý­lip at­lan­dy­ryl­ýan ýo­lu­nyň ha­ly­pa­sy­dyr. Aly­myň Şeýh-ül-Ymam, Za­hid-ül-Ke­bir we Şeýh Ho­rezm di­ýen ýa­ly la­kam­la­ry bol­sa-da, ol Nej­med­din Kub­ra ady bi­len giň­den ta­na­lyp­dyr. Nej­med­din Kub­ra 40 ýa­şyn­da dog­duk me­ka­ny­na do­la­nyp, Ho­rez­miň şol wagt­ky paý­tag­ty bo­lan Ür­genç­de su­fizm yl­my bi­len has iç­gin meş­gul­la­nyp ug­rap­dyr.
Nej­med­din Kub­ra bü­tin öm­rü­ni adam­la­ryň ha­lal we päk ýol­dan ýö­räp, ýag­şy iş­le­ri amal et­mek­le­ri­ne ba­gyş­lap­dyr. Be­ýik alym bu ug­ra ba­gyş­lap, se­kiz eser we ýüz­ler­çe ru­ba­gy dö­re­dip­dir. Onuň “Sy­rat al-abat” di­ýen ki­ta­by şu gün­le­re çen­li Gün­do­gar ede­bi­ýa­ty­nyň gu­wan­jy bo­lup gel­ýär. Ol he­mi­şe päk gö­wün­li hal­ky bi­len bir ho­wa­dan dem alyp­dyr. Hal­kyň şat­ly­gy, gaý­gy­sy onuň ýü­re­gin­de sak­la­nyp­dyr. Ho­rez­me Çin­giz ha­nyň at­ly­la­ry hü­jüm ede­nin­de, Nej­med­din Kub­ra Wa­tan ug­run­da je­ňe go­şu­lyp­dyr we şe­hit bo­lup­dyr.
Be­ýik aly­myň öm­ri we dö­re­di­ji­li­gi ha­kyn­da esa­sy iş eden Gün­do­ga­ry öw­re­ni­ji alym Ý. Ber­tels­dir. Onuň “Nej­med­din Kub­ra hak­da­ky ro­man” at­ly işi be­ýik aly­myň ge­çen dur­muş ýo­ly ha­kyn­da yg­ty­bar­ly çeş­me bo­lup dur­ýar. Ede­bi­ýat­çy alym Na­zar Ha­ly­mo­wyň “Ga­dy­my Ür­gen­je sy­ýa­hat” at­ly işi hem bu ugur­da edi­len iş­le­riň ha­ta­ryn­da ýat­la­nyp ge­çil­me­gi­ne my­na­syp­dyr.
Hor­mat­ly Pre­zi­den­ti­mi­ziň “Türk­me­nis­tan – Be­ýik Ýü­pek ýo­lu­nyň ýü­re­gi” at­ly ki­ta­byn­da bel­leý­şi ýa­ly, Nej­med­din Kub­ra­nyň aram­gä­hi Kö­ne­ür­genç­dä­ki “Üç ýüz alt­myş” ýa­dy­gär­lik­ler top­lu­myn­da ýer­leş­ýär. Bu zy­ýa­rat­gäh dür­li dö­wür­ler­de üs­tü­ne gal­dy­ry­lan güm­me­zi­niň mil­li bi­na­gär­lik aý­ra­tyn­ly­gy, berk­li­gi, be­ze­gi bi­len dün­ýä alym­la­ry­nyň ün­sü­ni özü­ne çe­kip ge­lip­dir. 1851-nji ýyl­da eý­ran­ly alym Ry­zy­ku­ly Han bu ýe­re zy­ýa­rat edip, ol ýer­de öz­ba­şy­na bir how­ly­nyň bo­lan­dy­gy­ny yl­my ýaz­gy­la­ryn­da bel­läp ge­çip­dir. Alym­lar Nej­med­din Kub­ra­nyň üs­tü­ne gal­dy­ry­lan yma­ra­tyň gur­lan wag­ty­nyň 1560-1570-nji ýyl­la­ra ga­bat gel­ýän­di­gi­ni yl­my esas­da kes­git­le­ýär­ler.
Be­ýik akyl­da­ryň aram­gä­hi­ne 1928-nji ýyl­da rus ta­ryh­çy­sy G.Kos­tin hem zy­ýa­rat edip­dir. Ol “Gün­do­gar bi­na­la­ry” di­ýen yl­my işin­de aram­gä­hiň üs­tün­dä­ki arap­ça ýa­zy­lan ýaz­gy­la­ry okan­dy­gy­ny bel­läp­dir.
Türk­men nus­ga­lyk ede­bi­ýa­ty­nyň gör­nük­li we­ki­li Nur­mu­ham­met An­da­lyp bir şyg­ryn­da:
Ol şyh Kub­ra et­di şa­ha­dat me­ýin noş
– diý­mek bi­len be­ýik şah­sy­ýe­tiň sö­weş­de gur­ban bo­lan­dy­gy­ny be­ýan edip­dir.
Mil­li Li­de­ri­mi­ziň “Türk­me­nis­tan – Be­ýik Ýü­pek ýo­lu­nyň ýü­re­gi” at­ly ki­ta­by­nyň tu­tuş dört sa­hy­pa­sy da­na akyl­dar Nej­med­din Kub­ra ba­gyş­lan­ýar. Mu­nuň özi hor­mat­ly Pre­zi­den­ti­mi­ziň baş­lan­gy­jy bi­len paý­tag­ty­my­zyň “Yl­ham” se­ýil­gä­hin­de be­ýik da­na­la­ryň ha­ta­ryn­da da­na akyl­da­ryň heý­ke­li­niň hem bi­na edil­me­gi kalp­la­ry­myz­da ata-ba­ba­la­ry­my­zyň da­na­ly­gy­na bo­lan buý­sanç­ly duý­gu­la­ry oýar­ýar.

Mer­gen HAN­GEL­DI­ÝEW,
S. A. Ny­ýa­zow adyn­da­ky TOHU-nyň mu­gal­ly­my.

Gyzykly bolup bilerЕЩЕ ОТ АВТОРА