Eko­lo­gi­ýa dip­lo­ma­ti­ýa­sy döw­let sy­ýa­sa­ty­nyň baş ugur­la­ry­nyň bi­ri­dir. Aral deň­zi se­bi­tin­de eko­lo­gi­ýa we dur­muş-yk­dy­sa­dy ýag­da­ýy go­wu­lan­dyr­mak me­se­le­le­ri uzak ýyl­la­ryň do­wa­myn­da üns be­ril­me­gi­ni, çö­zül­me­gi­ni ta­lap ed­ýän eko­lo­gik me­se­le bo­lup dur­ýar. Bu me­se­le hä­zir­ki dö­wür­de hal­ka­ra jem­gy­ýet­çi­li­gi­niň üns mer­ke­zin­de dur­ýar. Bu ugur­da Bir­le­şen Mil­let­ler Gu­ra­ma­sy­nyň Baş As­samb­le­ýa­sy­nyň 72-nji mas­la­ha­ty­nyň 82-nji mej­li­sin­de hor­mat­ly Pre­zi­den­ti­mizň baş­lan­gy­jy esa­syn­da “Bir­le­şen Mil­let­ler Gu­ra­ma­sy­nyň we Ara­ly ha­las et­me­giň Hal­ka­ra gaz­na­sy­nyň ara­syn­da­ky hyz­mat­daş­lyk” at­ly Ka­rar­na­ma­nyň ka­bul edil­me­gi örän mö­hüm çöz­güt­le­riň bi­ri bo­lup dur­ýar. Mil­let­ler Bi­le­le­şi­gi­niň bu çöz­gü­di­niň Türk­me­nis­ta­nyň 2017–2019-njy ýyl­lar­da Ara­ly ha­las et­me­giň Hal­ka­ra gaz­na­sy­na baş­lyk­lyk ed­ýän döw­rün­de ka­bul edi­len­di­gi aý­ra­tyn bel­le­nil­mä­ge my­na­syp­dyr. Türk­me­nis­tan bu eko­lo­gi­ýa how­pu­nyň agyr ne­ti­je­le­ri­ni azalt­mak ug­run­da al­nyp ba­ryl­ýan iş­le­re iş­jeň gat­naş­ýar. BMG-niň Aral bo­ýun­ça Ýö­ri­te mak­sat­na­ma­sy­ny dö­ret­mek ba­ra­da­ky baş­lan­gy­jy öňe sür­ýär. Bi­ziň ýur­du­myz Aral bi­len bag­la­ny­şyk­ly gu­ral­ýan hal­ka­ra mak­sat­na­ma­la­ra iş­jeň gat­naş­ýar.
Aral deň­zi­niň gu­ra­ma­gy ne­ti­je­sin­de ýü­ze çy­kan eko­lo­gi­k ýag­daý onuň tö­we­re­gin­de ýa­şa­ýan adam­la­ryň dur­muş şert­le­ri­ne zy­ýan­ly tä­sir ed­ýär. Ara­lyň tut­ýan meý­da­ny soň­ky ýyl­la­ryň do­wa­myn­da en­çe­me ki­lo­metr ke­mel­di. Deň­ziň ýal­pak­lan­ma­gy ne­ti­je­sin­de te­bi­gy se­riş­de­le­riň bo­zul­ma­gy, ke­nar­ýa­ka se­bit­le­ri­niň çöl­leş­me­gi, te­bi­gy öri meý­dan­la­ry­nyň hi­li­niň ýa­ra­maz­laş­ma­gy, top­ra­gyň şor­laş­ma­gy, şor ýer­le­riň eme­le gel­me­gi we şo­nuň ne­ti­je­sin­de bio­lo­gik köp­dür­lü­li­giň pe­sel­me­gi di­ňe Or­ta Azi­ýa­nyň däl, eý­sem, goň­şy çäk­le­riň-de eko­lo­gi­ýa ýag­da­ýy­na ýa­ra­maz tä­sir ed­ýär. Bu me­se­le­le­riň ýü­ze çyk­ma­gy ne­ti­je­sin­de Ara­ly ha­las et­me­giň Hal­ka­ra gaz­na­sy­ny (AHHG) dö­ret­mek ha­kyn­da çöz­güt ka­bul edil­di. BMG-niň dü­züm bö­lek­le­ri we beý­le­ki hal­ka­ra gu­ra­ma­lar bi­len ýa­kyn­dan hyz­mat­daş­lyk ed­ýän bu gaz­na­nyň esa­sy we­zi­pe­si Aral se­bi­ti­ni eko­lo­gi­ýa taý­dan abadanlaşdyrmak bo­ýun­ça bi­le­lik­dä­ki iş­le­ri we mak­sat­na­ma­la­ry ut­gaş­dyr­mak­dan hem-de ma­li­ýe­leş­dir­mek­den, şeý­le hem çyl­şy­rym­ly suw ho­ja­lyk me­se­le­le­ri­ni oňyn we hoş­ni­ýet­li goň­şu­çy­lyk esa­syn­da çöz­mek­den yba­rat bo­lup dur­ýar.
Aral bo­ýun­ça BMG-niň Mer­ke­zi Azi­ýa suw stra­te­gi­ýa­sy­nyň tas­la­ma­la­ry we Ýö­ri­te mak­sat­na­ma­sy hor­mat­ly Pre­zi­den­ti­mi­ziň BMG-niň Baş As­samb­le­ýa­sy­nyň mej­lis­le­rin­de, BMG-niň Dur­nuk­ly ösüş bo­ýun­ça “Rio+20” mas­la­ha­tyn­da, BMG-niň Baş As­samb­le­ýa­sy­nyň 70-nji mej­li­si­niň çäk­le­rin­de ge­çi­ri­len BMG-niň Dur­nuk­ly ösüş bo­ýun­ça 2015-nji ýyl­dan soň­ky dö­wür üçin sam­mi­tin­de, Ýa­po­ni­ýa­da ge­çi­ri­len Te­bi­gy he­läk­çi­lik­le­riň tö­wek­gel­çi­li­gi­ni azalt­mak bo­ýun­ça Bü­tin­dün­ýä mas­la­hat­da hem-de Ko­re­ýa Res­pub­li­ka­syn­da ge­çi­ri­len VII Bü­tin­dün­ýä suw fo­ru­myn­da be­ýan eden baş­lan­gyç­la­ry­na la­ýyk­lyk­da iş­le­nip taý­ýar­la­nyl­dy.
Ge­çen ýy­lyň 13–14-nji no­ýab­ryn­da Ara­ly ha­las et­me­giň Hal­ka­ra gaz­na­sy­nyň Ýe­ri­ne ýe­ti­ri­ji ko­mi­te­tin­de 2017–2019-njy ýyl­lar­da Türk­me­nis­ta­nyň baş­lyk­lyk et­me­gi­niň çä­gin­de paý­tag­ty­myz­da ge­çi­ri­len du­şu­şyk­da bu ugur­da ne­ti­je­li çöz­güt­ler ka­bul edil­di. Du­şu­şyk­da Mer­ke­zi Azi­ýa­nyň suw se­riş­de­le­ri­ni dur­nuk­ly do­lan­dyr­mak ba­bat­da hyz­mat­daş­lyk et­me­giň me­se­le­le­ri­ne se­re­dil­di. Du­şu­şyk­dan öň AHHG-nyň Ýe­ri­ne ýe­ti­ri­ji ko­mi­te­ti bi­len Ger­ma­ni­ýa­nyň hal­ka­ra hyz­mat­daş­lyk bo­ýun­ça jem­gy­ýe­ti­niň ara­syn­da Öza­ra dü­şü­niş­mek ha­kyn­da Äht­na­ma gol çek­mek da­ba­ra­sy bol­dy. Bu res­mi­na­ma “Mer­ke­zi Azi­ýa­da suw se­riş­de­le­ri­ni ser­he­ta­ra do­lan­dyr­mak” at­ly mak­sat­na­ma­nyň ama­la aşy­ryl­ma­gy­na gö­nük­di­ri­len­dir. Mun­dan baş­ga-da, AHHG-nyň Ýe­ri­ne ýe­ti­ri­ji ko­mi­te­ti bi­len Mer­ke­zi Azi­ýa­nyň se­bit eko­lo­gi­ýa mer­ke­zi­niň ara­syn­da hem Hyz­mat­daş­lyk ha­kyn­da Äht­na­ma gol çe­kil­di. Ol Türk­me­nis­tan­da “Suw, bi­lim we hyz­mat­daş­lyk” (Smart Wa­ters Pro­ject) hem-de “Suw–ener­gi­ýa–azyk” öza­ra bag­la­ny­şy­gy­ny güýç­len­dir­mek ar­ka­ly kö­pu­gur­ly ma­li­ýe­leş­dir­me­giň müm­kin­çi­lik­le­ri­ni peý­da­lan­mak bo­ýun­ça Mer­ke­zi Azi­ýa gep­le­şik­le­ri” (Nexus) di­ýen tas­la­ma­la­ryň ýe­ri­ne ýe­ti­ril­me­gi­ni göz öňün­de tut­ýar.
Bi­ziň ýur­du­myz Aral deň­zi se­bi­tin­de, hu­su­san-da, Da­şo­guz we­la­ýa­tyn­da dur­muş-eko­lo­gi­ýa ýag­da­ýy­ny go­wu­lan­dyr­mak bo­ýun­ça top­lum­la­ýyn çä­re­le­ri yzy­gi­der­li ama­la aşyr­ýar. Ýur­duň de­mir­ga­zyk we­la­ýa­ty­nyň Aral deň­zi­ne ýa­na­şyk ýer­le­ri­niň eko­lo­gi­ýa ýag­da­ýy­ny go­wu­lan­dyr­mak üçin döw­le­ti­miz ta­ra­pyn­dan uly möç­ber­dä­ki se­riş­de goý­be­ril­di. Bu ýer­de iri ma­ýa go­ýum tas­la­ma­la­ry­nyň top­lu­my, şol san­da suw üp­jün­çi­li­gi­ni go­wu­lan­dyr­mak, ba­gy-bos­san­ly­ga bü­re­mek, ýer­le­riň şor­laş­ma­gy­na gar­şy gö­reş­mek bo­ýun­ça äh­mi­ýet­li tas­la­ma­lar dur­mu­şa ge­çi­ril­ýär.
Mer­ke­zi Ga­ra­gu­muň jüm­mü­şin­de ýer­leş­ýän Türk­men kö­lü­niň su­wüs­ti meý­da­ny 1915,8 ine­dör­dül ki­lo­met­re, göw­rü­mi bol­sa, 132 kub ki­lo­met­re ba­ra­bar­dyr. Kö­lüň uzyn­ly­gy 103 ki­lo­met­re, giň­li­gi hem 18,6 ki­lo­met­re deň­dir. Bu iri tas­la­ma di­ňe bir ýur­du­myz üçin däl, eý­sem, tu­tuş Or­ta Azi­ýa üçin-de uly äh­mi­ýe­te eýe­dir. Eko­lo­gi­ýa taý­dan bu mö­hüm äh­mi­ýet­li tas­la­ma ýur­du­my­zyň äh­li we­la­ýat­la­ryn­da­ky su­wa­rym­ly ýer­ler­den zeý suw­la­ry­ny top­la­ma­ga hem ola­ry ýur­duň de­mir­ga­zyk-gün­ba­ta­ryn­da ýer­leş­ýän Ga­ra­şor te­bi­gy çö­ket­li­gi­ne ýyg­na­ma­ga hyz­mat ed­ýär.
Daş­ky gur­şa­wy go­ra­mak, te­bi­gy se­riş­de­le­ri, şol san­da suw se­riş­de­le­ri­ni ne­ti­je­li peý­da­lan­mak, ho­wa­nyň üýt­ge­me­gi bi­len bag­la­ny­şyk­ly tö­wek­gel­çi­lik­le­ri azalt­mak, tä­ze­çil eko­lo­gi­ýa teh­no­lo­gi­ýa­la­ry­ny or­naş­dyr­mak we ýur­du­myz­da aý­ra­tyn üns be­ril­ýän eko­lo­gi­ýa howp­suz­ly­gy­ny üp­jün et­mek bo­ýun­ça me­se­le­ler bu gün­ki gün dün­ýä äh­mi­ýet­li örän wa­jyp me­se­le­le­re öw­rül­di. Yk­dy­sa­dy we dur­muş ul­ga­myn­da ýaý­baň­lan­dy­ry­lan giň möç­ber­li öz­gert­me­ler adam­la­ryň dur­muş de­re­je­si­niň aba­dan­çy­ly­gy­nyň mö­hüm şer­ti­ni eme­le ge­tir­ýän eko­lo­gi­ýa me­se­le­le­ri bi­len berk bag­la­ny­şyk­ly­dyr. Bu ugur­da giň hal­ka­ra hyz­mat­daş­lyk ýö­rel­ge­le­ri­ne eýer­ýän döw­le­ti­miz anyk baş­lan­gyç­la­ry öňe sür­ýär, iri tas­la­ma­la­ry dur­mu­şa ge­çir­ýär we se­bit, äh­lu­mu­my gün ter­ti­bi­ne gi­ri­zi­len mö­hüm me­se­le­le­riň de­ňe­çer çöz­gü­di­ni iş­läp taý­ýar­la­mak bo­ýun­ça anyk çä­re­le­ri gör­ýär. Gah­ry­man Ar­ka­da­gy­my­za Dur­nuk­ly ösüş mak­sat­la­ry­nyň dur­muş­da da­ba­ra­lan­ma­gy­na gö­nük­di­ri­len baş­lan­gyç­la­ry­nyň, eko­lo­gi­ýa­ny aba­dan sak­la­mak bo­ýun­ça alyp bar­ýan uly ta­gal­la­la­ry­nyň he­mi­şe üs­tün­lik­le­re bes­len­me­gi­ni ar­zuw ed­ýä­ris.

Je­mal DUR­DY­ÝE­WA,
S.A.Ny­ýa­zow adyn­da­ky TO­HU-nyň mu­gal­ly­my.

Gyzykly bolup bilerЕЩЕ ОТ АВТОРА