Hor­mat­ly Pre­zi­den­ti­mi­ziň baş­tu­tan­ly­gyn­da “Türk­me­nis­tan – Be­ýik Ýü­pek ýo­lu­nyň ýü­re­gi” ýy­ly hem Ber­ka­rar döw­le­ti­mi­ziň bag­ty­ýar­lyk döw­rü­niň ýyl ýaz­gy­syn­da ýat­dan çyk­ma­jak wa­ka­lar bi­len he­mi­şe­lik orun alar. Üs­tü­miz­dä­ki ýyl Be­ýik Ýü­pek ýo­lu­nyň esa­sy çat­ry­gyn­da ýer­leş­ýän Türk­me­nis­tan döw­le­ti­mi­ziň öz­bo­luş­ly aý­ra­tyn­lyk­la­ry­ny wa­gyz et­mek üçin aý­ra­tyn äh­mi­ýe­te eýe bo­lar.
Be­ýik Ýü­pek ýo­ly ýurt­la­ryň we halk­la­ryň öza­ra gat­na­şy­gy­nyň ös­me­gi­ne ýar­dam edip­dir. Bu ýo­luň ug­run­da Türk­me­nis­ta­nyň çä­gin­dä­ki Nu­saý, Merw, Änew, Ma­şat-Mis­se­ri­an, Amul, Ür­genç, Ha­we­ran, Abi­werd we De­his­tan şä­her­le­ri hem söw­da ýol­la­ryn­da ýer­le­şip, uly äh­mi­ýe­te eýe bo­lup­dyr.
Meş­hur ta­ryh­y, be­ýik şah­sy­ýet­le­ri, aja­ýyp bi­na­la­ry bo­lan şä­her­le­riň bi­ri-de Ahal we­la­ýa­ty­nyň Ka­ka et­ra­byn­da ýer­leş­ýän Abi­werd­dir. Abi­werd X-XI asyr­lar­da gül­läp ösen se­bit, Sa­rahs bi­len Nu­sa­ýyň ara­ly­gyn­da ýer­le­şen Ha­we­ra­nyň uly şä­he­ri bo­lup­dyr. Meş­hur ta­ryh­çy Mak­si­di: “Abi­werd ma­ňa Nu­saý­dan has go­wy ýa­ra­ýar, onuň ba­za­ry örän go­wy, şä­he­ri baý we top­ra­gy bol ha­syl­ly. Su­wy olar der­ýa­dan al­ýar­lar. Ju­ma met­ji­di şä­her ba­za­ryn­da ýer­leş­ýär…” di­ýip, şä­he­ri gys­ga, em­ma anyk su­rat­lan­dyr­ýar. Alym şä­he­riň yk­dy­sa­dy we dur­muş-me­de­ni taý­dan ösen­di­gi­ni gör­kez­ýär. Or­ta asyr şä­her­le­ri­ne mah­sus bol­şy ýa­ly, Abi­werd Erk ga­la­dan, Şäh­ris­tan­dan we Ra­bat­dan yba­rat bo­lup­dyr. Şä­he­riň meý­da­ny 42 gek­tar­dan yba­rat bo­lup, Erk ga­la­sy şä­he­riň de­mir­ga­zyk-gün­do­gar di­wa­ryn­da ýer­leş­ýär we 10,5 gek­tar meý­da­ny tut­ýar. Şä­her­de ösen söw­da mer­kez­le­ri, ba­zar­lar, se­net­çi­le­riň, küý­ze­gär­le­riň, us­sa­la­ryň us­sa­ha­na­la­ry we ýa­şa­ýyş top­lum­la­ry, ösen su­wa­ryş top­lum­la­ry bo­lup­dyr. Şä­he­riň de­mir­ga­zyk-gün­ba­tar bö­le­gin­de berk di­war bi­len gur­şa­lan, ýig­ri­mi sa­ny be­ýik mi­na­ra­la­ry bo­lan şä­her hä­kim­li­gi­niň ga­la­sy ýer­le­şip­dir.
Be­ýik Ýü­pek ýo­lu­nyň ug­run­da ýer­leş­ýän Abi­wer­de uzak-ýa­kyn ül­ke­ler­den, Ho­rezm­den, Mar­gi­a­na­dan, De­his­tan­dan, Hin­dis­tan­dan, Hy­taý­dan ýük­li ker­wen­ler ge­lip­dir, söw­da-sa­tyk, alyş-ça­lyş iş­le­ri ýo­la goý­lup­dyr.
Abi­werd – ga­dy­my Apa­war­ta di­ýen adyň üýt­gän gör­nü­şi bo­lup, bu şä­her or­ta asyr­lar­da Peş­ta­gyň, ir­ki or­ta asyr­lar­da we an­tik dö­wür­de Hys­row­ga­la­nyň, Ýel­ken­de­pä­niň or­nun­da ýer­le­şip­dir.
Ta­ry­hy çeş­me­ler­de, iň ga­dy­my ýa­zuw ýa­dy­gär­li­gi ha­sap­lan­ýan ki­tap­lar­dyr ýaz­gy­lar­da Abi­werd şä­he­ri­niň ady ýy­gy-ýy­gy­dan duş gel­ýär. An­tik dö­wür­de-de, Par­fi­ýa pa­ty­şa­ly­gy za­ma­nyn­da-da, soň­ra­ky Sel­juk­lar im­pe­ri­ýa­sy döw­rün­de-de, or­ta asyr­lar­da-da Abi­werd ýa-da Ba­werd köp ilat­ly ösen şä­her, ga­la­la­ry, ra­bat­la­ry özün­de jem­le­ýän mer­kez hök­mün­de bel­len­ýär. Ta­ryh­da uly yz gal­dy­ran bu meş­hur şä­her, onuň dö­reý­şi, ady­nyň ge­lip çy­ky­şy ba­ra­da köp san­ly tym­sal­lar, ro­wa­ýat­lar bar. Abi­werd Peş­tag, Hys­row­ga­la, Kö­ne Ka­ka, Mä­ne ýa-da Meh­ne, Şu­gun­dyr­ba­ba, Kü­ren ýa-da Kü­fen, Ha­we­ran ýa­dy­gär­lik­le­ri bi­len meş­hur­dyr. Ola­ryň her bi­ri uly bol­ma­dyk ara­lyk­da ýer­le­şip, ga­dy­my şä­her ojak­la­ry bo­lup dur­ýar.
Bi­ziň eý­ýa­my­myz­dan ozal­ky bi­rin­ji müň­ýyl­ly­gyň ahy­ry­nda Par­fi­ýa döw­le­ti­niň meý­dan çä­gi bo­ýun­ça geç­ýän Be­ýik Ýü­pek söw­da ýo­lu­ny be­ýan ed­ýän Isi­dor Ha­rak­sy­ly­nyň ýaz­gy­la­ry­ny Abi­werd ba­ra­da­ky il­kin­ji mag­lu­mat­lar ha­sap­la­mak bol­ar. Gü­nor­ta Türk­me­nis­ta­nyň meý­dan çä­gin­den geç­ýän bu ýo­ly hä­si­ýet­len­di­rip, ol Par­fi­ýa bi­len Mar­gia­na­nyň ara­syn­da ýer­leş­ýän Apar­war­ti­ke­na ba­ra­da ýat­lap geç­ýär.
Ýa­zuw çeş­me­le­rin­de “Ba­wer­diň …köp san­ly sü­rüm­ler we ekin­ler üçin ýerdi­gi, ho­wa şert­le­ri­niň go­wu­ly­gy bel­len­ýär. Dä­ne­li ekin­ler­den bug­daý, şa­ly, kün­ji ös­dü­ri­lip ýe­tiş­di­ri­lip­dir. Baý ha­syl­ly­lygy üçin Abi­werd et­ra­by Ho­ra­sa­nyň üç ek­leý­ji­si­niň bi­ri di­ýen şöh­ra­ta eýe bo­lup­dyr. Mak­si­di: “Abi­werd, Nu­saý we Tus Ni­şa­pu­ryň ek­leý­ji­si, ýag­ny Ho­ra­sa­nyň iň baý et­rap­la­ry ha­sap­lan­ýar” di­ýip bel­le­ýär. Bag­çy­lyk giň­den ýaý­rap­dyr. Aly­myň ýaz­gy­la­ryn­da ýap­rak­la­ry ýü­pek gur­çu­gy üçin iý­mit bo­lup hyz­mat eden tut agaç­la­ry­nyň ýe­tiş­di­ri­len­di­gi ba­ra­da mag­lu­mat­lar bar.
Abi­wer­diň ila­ty öý se­net­çi­li­gi we hü­när­men­çi­li­giň kä­bir gör­nüş­le­ri bi­len meş­gul­la­nyp­dyr­lar. Olar, esa­san, oba ho­ja­lyk önüm­le­ri­ni gaý­ta­dan iş­le­mek­de jem­le­nip­dir. Ýar­ty de­pe­den ki­çeň­räk us­sa­ha­na ta­py­lyp­dyr. Us­sa­ha­na­da dür­li küý­ze önüm­le­ri, dür­li şaý-sep­ler ýa­sa­lyp­dyr. Gaz­ma na­gyş haý­wan şe­kil­le­ri bi­len be­ze­len kum­gan­lar, şem­dan­lar we şu­ňa meň­zeş ýo­ka­ry çe­per­çi­lik bi­len taý­ýar­la­nan bü­rünç önüm­ler esa­sy söw­da ha­ry­dy bo­lup­dyr. Ho­ra­san­da bü­rünç önüm­çi­li­gi­niň bar­ly­gy ýa­zuw çeş­me­le­rin­de hem bel­le­nen­dir. Al-Bi­ru­ny Ho­ra­san­da “mi­si­na” di­ý­lip at­lan­dy­ry­lan kum­gan­la­ryň, de­mir we gur­şun ga­ryn­dy­syn­dan ýa­sa­lan suw üçin le­gen­ler, küý­ze­ler, py­ýa­la­lar taý­ýar­la­nan­dy­gy­ny ýa­zyp­dyr. Bu­la­ryň hem­me­si Abi­wer­diň ila­ty­nyň beý­le­ki şä­her­ler bi­len ýyg­jam, ys­ny­şyk­ly yk­dy­sa­dy gat­na­şyk­la­ry sak­lan­dy­gy­na şa­ýat­lyk ed­ýär.

Aý­je­mal Dur­dy­ýe­wa,
Türk­me­nis­ta­nyň Go­ran­mak mi­nistr­li­gi­niň Beýik Saparmyrat Türkmenbaşy adyndaky Har­by ins­ti­tu­ty­nyň uly mu­gal­ly­my.

Gyzykly bolup bilerЕЩЕ ОТ АВТОРА