Ber­ka­rar döw­le­ti­mi­ziň bag­ty­ýar­lyk döw­rün­de hor­mat­ly Pre­zi­den­ti­mi­ziň taý­syz ta­gal­la­la­ry bi­len ga­dy­my dö­wür­ler­den bä­ri si­wi­li­za­si­ýa­nyň mer­ke­zi hök­mün­de şöh­rat­la­nyp ge­len Türk­me­nis­ta­nyň çäk­le­rin­dä­ki umu­ma­dam­zat gym­mat­ly­gy bo­lan me­de­ni-ta­ry­hy ýa­dy­gär­lik­ler gaý­ta­dan öw­re­nil­ýär.
Bil­şi­miz ýa­ly, Gah­ry­man Ar­ka­da­gy­myz türk­men hal­ky­na ta­ry­hy­myz ba­ra­da­ky aja­ýyp mag­lu­mat­la­ry, ro­wa­ýat­la­ry hem-de yl­my ga­ra­ýyş­la­ry özün­de jem­le­ýän “Türk­me­nis­tan – Be­ýik Ýü­pek ýo­lu­nyň ýü­re­gi” at­ly ki­ta­by­ny peş­geş ber­di. Mil­li Li­de­ri­mi­ziň bu ki­ta­by ýaş nes­li Wa­tan­çy­lyk ru­hun­da ter­bi­ýe­le­mek­de, türk­men hal­ky­nyň geç­mi­şi­ne bo­lan buý­sanjy­ny, ta­ry­hy­na bo­lan gu­wan­jy­ny art­dyr­mak­da, mil­li däp-des­sur­la­ry­myz ba­ra­da­ky dü­şün­je­le­ri­ni baý­laş­dyr­mak­da gymmat­ly çeş­me­dir. Hor­mat­ly Pre­zi­den­ti­mi­ziň bu ki­ta­byn­da türk­men ar­hi­tek­tor­la­ry ta­ra­pyn­dan bi­na edi­len bir­nä­çe meş­hur ýa­dy­gär­lik­ler, olar bi­len bag­la­ny­şyk­ly dil­den-di­le ge­çip ge­len ro­wa­ýat­lar ha­kyn­da gi­ňiş­le­ýin hem gy­zyk­ly gür­rüň be­ril­ýär.
Mä­lim bol­şy ýa­ly, Ho­rezmşa­la­ryň wa­ta­ny hök­mün­de şöh­rat­la­nyp ge­len ga­dy­my Kö­ne­ür­gen­jiň Kö­ne­was, Yz­myk­şir, Şa­ma­ha, Di­ýar­be­kir ga­la, Şir­wan­ga­la, Çar­da­ry­ga­la, Gy­zyl­ja­ga­la ýa­ly bir­nä­çe ta­ry­hy ýer­le­ri bo­lup­dyr. Bu ta­ry­hy ýer­le­riň bi­ri-de ady ne­sil­den-nes­le ge­çip gel­ýän Döw­ke­sen ga­la­sy­dyr. “Türk­me­nis­tan – Be­ýik Ýü­pek ýo­lu­nyň ýü­re­gi” ki­ta­byn­da üs­tün­den ni­çe­me asyr­la­ryň ýel-ýag­my­ry­ny ötü­ren bu ga­la ha­kyn­da gym­mat­ly mag­lu­mat­lar be­ýan edil­ýär. Bu ba­bat­da ki­tap­da şeý­le di­ýil­ýär: “Bu se­bi­tiň de­mir­ga­zyk çe­tin­de Döw­ke­sen şä­he­ri bar. Onuň ga­la di­war­la­ry hem-de bi­na­la­ry Üst­ýurt te­kiz­li­gi­niň üç sa­ny eň­ňit ýe­rin­de gur­lup, bu ýer­den ýo­ka­ry ga­lyp, ho­wa­la­nyp gö­rün­ýär. Oňa “Ar­wah­la­ryň ke­sen ga­la­sy” – Döw­ke­sen di­ýil­ýär. Bu ga­dy­my ilat­ly ýe­riň ta­ry­hy has ir dö­wür­ler­den, bi­ziň eý­ýa­my­myz­dan öň­ki VI-III asyr­lar­dan baş­lan­ýar, alym­lar onuň We­zir şä­he­ri bo­lan­dy­gy ha­kyn­da bel­läp geç­ýär­ler. Bu şä­he­riň kuw­wat­ly iç­ki ga­la­sy hem-de yba­dat­ha­na­sy bo­lup, ol or­ta asyr­lar­da hem ýa­şap­dyr”.
Döw­ke­sen iki ga­la­dan yba­rat bo­lup, bi­ri be­lent­de, beý­le­ki­si pes­de ýer­leş­ýär. Bu ga­la­la­ryň ara­sy­ny da­gyň ke­sip geç­ýän­di­gi diý­seň tä­sin­dir.
Ga­la­nyň gü­nor­ta-gün­ba­ta­ryn­da ga­dy­my dö­wür­ler­de se­ýil ba­gy ýer­le­şip­dir we ol çig ker­piç­den bi­na edi­len küň­re­li Erk­ga­la, ýag­ny ki­çi ga­la bi­len öza­ra tä­sin bir saz­la­şy­gy eme­le ge­ti­rip­dir.
Döw­ke­se­niň ýo­kar­ky ga­la­sy be­je­ril­me­dik daş­dan uzyn gö­nü­burç­luk gör­nü­şin­de sak­la­nyp­dyr. Onuň köp küň­re­si we çyl­şy­rym­ly gi­rel­ge­si bo­lup­dyr. Ga­la­nyň da­şyn­da, ýa­py­nyň ýü­zün­de ber­kit­me hök­mün­de ga­rym ga­zy­lyp­dyr. Için­de bol­sa giç­ki or­ta asyr­la­ra de­giş­li jaý­la­ryň ga­lyn­dy­sy sak­la­nyp ga­lyp­dyr.
Ikin­ji ga­la ýo­kar­ky ga­la­nyň ga­bat aşak ete­gin­de uçut ga­ýa has go­laý bo­lup, uzyn gö­nü­burç­luk gör­nü­şin­de çig ker­piç­den bi­na edi­lip­dir. Uzak ýyl­la­ryň do­wa­myn­da ga­la­dan pal­çyk­dan ýa­sa­lan köp san­ly gap-gaç­lar ta­py­lyp­dyr. Alym­lar bu ga­la­ny XVI-XVII asyr­lar­da Ho­rez­miň öz­baş­dak gün­ba­tar han­ly­gy­nyň mer­ke­zi bo­lan­dy­gy­ny bel­le­ýär­ler.
Ga­la­nyň go­la­ýyn­da Amy­der­ýa­nyň çep go­ly bo­lan Der­ýa­lyk he­mi­şe do­lup-da­şyp akyp­dyr. Bu bol­sa, ga­la­nyň suw bi­len üp­jün edil­me­gi­ne ýar­dam edip­dir.
Döw­ke­sen ga­la­sy bi­len bag­la­ny­şyk­ly dür­li mag­lu­mat­lar bar. Ol mag­lu­mat­lar halk di­lin­den ýa­zuw­ly ede­bi­ýa­ta we ta­ry­hy ýaz­gy­la­ra ge­çi­ri­lip­dir. Şeý­le ro­wa­ýat­lar ha­kyn­da hor­mat­ly Pre­zi­den­tim­iziň “Türk­me­nis­tan – Be­ýik Ýü­pek ýo­lu­nyň ýü­re­gi” ki­ta­byn­da şeý­le di­ýil­ýär: “Şä­he­riň kö­ne su­du­ryn­da te­kiz­li­giň iň çe­tin­de uly şä­her yba­dat­ha­na met­ji­di­niň ga­lyn­dy­la­ry sak­la­nyp­dyr. Onuň ýa­nyn­da hem iki sa­ny aram­gäh bar. Ola­ryň gu­rul­ma­gy­ny meş­hur Per­hat bi­len Şi­ri­niň at­la­ry arkaly bag­la­nyş­dyr­ýar­lar. Ro­wa­ýat­la­ryň bi­rin­de Der­ýa­lyk hem-de Sa­ry­ga­myş çäk­le­rin­de, Amy­der­ýa­nyň ga­dy­my ha­na­sy­nyň ug­run­da ir za­man­lar­da kuw­wat­ly Ed­hem şa­nyň hö­küm­dar­lyk eden­di­gi gür­rüň be­ril­ýär”.
Ki­tap­da be­ýan edi­li­şi­ne gö­rä, Ed­hem şa­nyň gör­me­geý gy­zy bar eken. Şi­rin at­ly ol owa­dan gy­za daş ýo­nu­jy Per­hat di­ýen ýi­git aşyk bo­lup­dyr. Gyz hem ol ýi­gi­di sö­ýüp­dir. Pa­ty­şa gy­zy­ny daş ýo­nu­ja çy­kar­mak is­le­män­dir. Em­ma gar­şy bo­lup, gy­zy­nyň göw­nü­ne deg­me­gi-de is­le­män­dir. Şeý­le­lik­de, Ed­hem şa Üst­ýurt ga­ýa­la­ry­nyň eň­ňi­din­de uly ýap ga­zyp, ýo­kar­sy­na ber­kit­me gu­ran ada­ma gy­zy­ny ber­jek­di­gi­ni yg­lan edip­dir. Per­hat ba­şar­jaň ýi­git bol­sa-da, bu işiň höt­de­sin­den ge­lip bil­me­je­gi­ni bi­lip­dir we Şi­rin bu işiň baş­ga bir ýo­lu­ny ta­pyp­dyr. Ýag­ny, Per­hat gün­di­zi­ne bir özi iş­le­se, gi­je­si­ne Şi­ri­niň müň sa­ny gu­ly ol ýer­de iş­läp­dir. Ga­la taý­ýar bo­lan­soň, Ed­hem şa onuň bir ada­myň zäh­me­ti däl­di­gi­ni duý­ýar hem-de hi­lä ýüz urup, gi­je özü­niň müň sa­ny gu­lu­na ýa­byň bir ýe­ri­ni gaz­dy­ryp, çu­ňalt­dyr­ýar. Ir­den bol­sa, gy­zy­na şeý­le diý­ýär: “Ine, gör­şüň ýa­ly, Per­hat şu gün ol ýer­de iş­le­me­di, jar we­lin, ga­zy­lyp­dyr. Mu­ny döw gaz­dy. Ol bi­zi al­da­ýar. Sen oňa dur­mu­şa çyk­mar­syň, Per­hat şon­dan soň, gus­sa­dan hem-de agyr has­rat­dan ýa­ňa ara­dan çyk­ýar. Ol ga­la bol­sa, “Dö­wüň ke­sen ga­la­sy – Döw­ke­sen” di­ýen at ga­lyp­dyr”.
Ha­wa, bu ga­dy­my ýa­dy­gär­lik adam­za­dyň köp ýyl­lyk ösen me­de­ni­ýe­ti­niň bo­lan­dy­gy­na gü­wä geç­ýär. Bu ta­ry­hy gym­mat­lyk­lar ata-ba­ba­la­ry­my­zyň asyr­la­ryň do­wa­myn­da mil­li bi­na­gär­lik sun­ga­tyn­dan ýe­ter­lik baş çy­ka­ryp, heň­ňam­la­ra şa­ýat bol­jak gym­mat­lyk­la­ry dö­re­den­di­gi­ne şa­ýat­lyk ed­ýär.
Goý, şu­nuň ýa­ly aja­ýyp ki­tap­la­ry hal­ky­my­za peş­geş ber­ýän Gah­ry­man Ar­ka­da­gy­my­zyň ja­ny sag, öm­ri uzak, be­lent tu­tum­ly iş­le­ri he­mi­şe ro­waç bol­sun!

Ak­na­bat ÇOŞ­ŞY­ÝE­WA,
Türk­men döw­let bi­na­gär­lik-gur­lu­şyk ins­ti­tu­ty­nyň mu­gal­ly­my.

Gyzykly bolup bilerЕЩЕ ОТ АВТОРА