Iň ta­gam­ly mi­we­le­riň bi­ri hur­ma (“Phoe­nix dacty­li­fe­ra”) özü­niň süý­ji ta­ga­my bi­len hem­me­le­riň ha­la­ýan iý­miş­le­ri­niň bi­ri­dir. Ol dün­ýä­de iň köp sarp edil­ýän mi­we­le­riň ha­ta­ryn­da dur­ýar. Ata wa­ta­ny Ara­bys­tan ýa­ry­ma­da­sy we De­mir­ga­zyk Af­ri­ka ha­sap­lan­ýan bu mi­we ir­ki dö­wür­ler­den bä­ri dür­li ke­sel­le­ri be­jer­mek­de we öňü­ni al­mak­da peý­da­la­ny­lyp­dyr. Bu mi­wä­niň dü­zü­min­dä­ki peý­da­ly mad­da­lar be­de­ni gurp­lan­dy­ryp, köp wagt­lap dok sak­la­ýar. Hur­ma DNK-la­ry we be­den­dä­ki öý­jük­le­ri tä­ze­le­ýän seý­rek mi­we­le­riň bi­ri ha­sap­lan­ýar. Onuň ös­dü­ri­lip ýe­tiş­di­ril­ýän ýe­ri­ne gö­rä dür­li gör­nüş­le­ri bol­ýar. Onuň dü­zü­min­de şe­ker, pro­te­in, sü­ýüm we dür­li ýag­lar bi­len bir ha­tar­da, 16 gör­nüş­li mi­ne­ral mad­da bar. Şeý­le hem C, B1, B2 we A wi­ta­min­le­ri­ne hem baý­dyr. Dü­zü­min­dä­ki flor di­şiň çüý­re­me­gi­niň öňü­ni al­ýar we be­de­niň im­mu­ni­te­ti­ni ber­kid­ýär. Iý­mit­li­lik kuw­wa­ty ýo­ka­ry bo­lan bu mi­we ýü­rek-da­mar ke­sel­le­ri­niň öňü­ni al­mak­da peý­da­ly­dyr. Göz sag­ly­gy­na hem haý­ry bo­lan mi­wä­niň ga­ny­ňy kö­pel­di­ji hä­si­ýeti hem bar. Mü­sür, Eý­ran, Sa­ud Ara­bys­ta­ny, Al­žir, Pa­kis­tan, Tu­nis, Yrak, Su­dan, BAE we Oman ýa­ly ýurt­lar dün­ýä­niň öň­de­ba­ry­jy hur­ma ön­dü­ri­ji­le­ridir. Hur­ma­nyň çi­gi­di­niň dü­zü­min­de hem pro­te­in, ýag, sü­ýüm we mi­ne­ral mad­da­lar bar­dy­gy se­bäp­li kä­bir ýurt­lar­da mal­la­ra iým taý­ýar­la­mak­da hem ula­nyl­ýar.
Pal­ma­nyň bir gör­nü­şi bo­lan hur­ma tro­pi­ki, ys­sy we çöl te­bi­gat­ly ýer­ler­de ös­dü­ri­lip ýe­tiş­di­ril­ýär. Ys­sy ho­wa­ny ha­la­ýan hur­ma aga­jy Or­ta­ýer deň­zi­niň yk­ly­myn­da hem ýe­tiş­ýär. Ýo­ka­ry ha­syl al­mak üçin oňa yzy­gi­der­li dö­kün ber­me­li bol­ýar.
Onuň de­pe­si gü­neş­den, kö­ki suw­dan aý­ryl­ma­ly däl. Iki­sin­den bi­ri bol­ma­dyk ýag­da­ýyn­da ha­syl ber­me­ýär. Hur­ma aga­jy­nyň bo­ýy 25 met­re çen­li bo­lup bil­ýär. Iň ýo­kar­syn­da­ky şa­ha­la­ry­nyň ara­syn­da eme­le gel­ýän salkymlarynyň her­si 8-10 kg ara­ly­gyn­da bol­ýar. Her agaç­dan 40-200 kg ara­ly­gyn­da ha­syl alyn­ýar.
Hur­ma­nyň adam bi­len umu­my­lyk­la­ry­nyň köp­dü­gi aý­dyl­ýar. Onuň ýa­şa­ýan döw­ri hem şeý­le­räk. Hur­ma aga­jy­nyň “ýa­şy” or­ta­ça, 70 ýy­la çen­li, kä ha­lat­lar­da 130 ýy­la ýakyn bo­lup bil­ýär. Se­kiz ýyl­dan soň­ra mi­we be­rip baş­la­ýan hur­ma­nyň iň go­wy ha­syl ber­ýän döw­ri 15-40 ýyl­la­ry ara­ly­gyn­da bol­ýar. Ony to­hu­myn­dan hem kö­pel­dip bol­ýar. Ýöne onuň aga­jyn­dan çy­kan şa­ha­lar ke­si­lip otur­dyl­sa, has go­wy mi­we ber­ýär. Bu şa­ha­jyk­lar onuň öz go­la­ýy­nda ekil­ýär. Bel­li bir wagt­dan soň­ra baş­ga ýe­re äki­di­lip otur­dyl­ýar. Bu mi­we Ýa­kyn Gün­do­gar we De­mir­ga­zyk Af­ri­ka ýurt­la­ry­nyň oba ho­ja­lyk yk­dy­sa­dy­ýe­tin­de uly orun tut­ýar.
Hur­ma adam­zat ta­ra­pyn­dan ös­dü­ri­lip ýe­tiş­di­ril­ýän iň ga­dy­my mi­we­le­riň bi­ri ha­sap­lan­ýar. Ta­ry­hy mag­lu­mat­lar­da mun­dan 8 müň ýyl ozal, Hin­di ýa­ry­ma­da­sy­nyň gün­ba­ta­ryn­da we Mü­sür­de hur­ma eki­len­di­gi ba­ra­da aý­dyl­ýar. Mü­sür­de bu agaç be­zeg hök­mün­de hem peý­da­la­ny­lyp­dyr. Şeý­le hem mü­sür­li­ler dür­li ke­sel­le­riň be­jer­gi­sin­de hur­ma­dan peý­da­la­nyp­dyr. XIX asyr­da onuň na­hal­la­ry Is­pa­ni­ýa­dan Mek­si­ka äki­di­lip ekil­ýär. Hur­ma­nyň to­hu­my­ny gül­da­na ekip, öý şert­le­rin­de gül hök­mün­de hem u­la­nyp bi­ler­si­ňiz.

Gyzykly bolup bilerЕЩЕ ОТ АВТОРА