XIII asy­ryň us­sat ýa­zy­jy­sy Sady Şirazynyň (1195—1226) ede­bi­ýat äle­min­de ga­za­nan üs­tün­li­gi­ni be­ýan eder­den söz as­gyn gel­se ge­rek. Gün­ba­tar­ly tan­kyt­çy­lar onuň iküç ýy­lyň için­de “Bos­san” we “Gü­lüs­tan” ýa­ly iki be­ýik nus­ga­wy ese­ri ýa­zyp bil­şi­ne, dog­ru­sy, haý­ran gal­ýar­lar. Her bir gün­do­gar­ly ta­ra­pyn­dan ta­nal­ýan we be­ýik eser diý­lip, yk­rar edi­len bu ki­tap­lar deň­siz-taý­syz şa­hy­ra­na­ly­gy we dür­li rö­wüş­li­li­gi bi­len ta­pa­wut­lan­ýar. Sa­dy hiç hi­li gir­de­ji­si bol­ma­dyk we özü­ni he­mi­şe my­sa­pyr ýa­ly alyp ba­ran adam­ bolupdyr. Ol Geý­la­ny we Süh­re­ber­di ýa­ly so­py pir­ler­den ylym öw­re­nip­dir.
Sag­dy “Gü­lüs­tan” at­ly ese­rin­de pars di­li­ni öw­ren­ýän­ler üçin gol­lan­ma bo­lup bil­jek de­re­je­de sa­da söz­le­ri we söz­lem­le­ri saý­la­ma­ga ýyk­gyn edip­dir. Ol bu ese­rin­de, gö­räý­mä­ge, di­ňe ah­lak sy­pat­la­ry bi­len bag­ly da­na söz­ler­dir he­ka­ýat­la­ry be­ýan et­se-de, as­lyn­da, be­ýik so­pu­lar ta­ra­pyn­dan ýaz­ga ge­çi­ri­lip bi­lin­jek çuň­ňur su­fizm pel­se­pe­si­ni özün­de jem­le­ýän aja­ýyp ki­ta­by ýaz­ma­gyň höt­de­sin­den ge­lip­dir. Eser­de mag­lu­mat­la­ryň köp­dür­lü­li­gi­ne ga­ra­maz­dan, ola­ryň bi­ri-bi­ri­niň için­den us­sat­lar­ça eriş-ar­gaç ge­çi­ril­me­gi oky­jy­ny haý­ra­na goý­ýar.
“Bos­san” we “Gü­lüs­tan” eser­le­ri dür­dä­ne­le­riň, ata­lar söz­le­ri­niň we öwüt-ne­si­hat­la­ryň çeş­me­si­dir. Olar dür­li hä­si­ýet­li adam­lar ta­ra­pyn­dan hem ma­kul­lan­jak de­re­je­de us­sat­lar­ça ýa­zy­lyp­dyr. Bu bol­sa, Sa­dy­nyň so­pu­çy­lyk yl­myn­dan ýü­kü­ni kem­siz tu­tan­dy­gyn­dan, su­fiz­mi bel­li bir ga­ly­ba sa­lyp, hal­ka ýe­ti­ren­di­gin­den ha­bar ber­ýär. Ol nus­ga­wy ede­bi­ýa­tyň däp bo­lup ge­len for­ma­sy­ny saý­la­mak bi­len, aýt­mak is­le­ýän esa­sy pi­kir­le­ri­niň ýo­ýul­maz­ly­gy­ny we şon­lu­gy­na-da hal­ka ýe­ti­ril­me­gi­ni ýo­la go­ýup­dyr. Şun­luk­da, hiç kim gün­do­gar ede­bi­ýa­tyn­dan Sa­dy­ny çet­leş­di­rip bil­me­se ge­rek. Bu bol­sa su­fizm pel­se­pe­si­niň dur­ku­ny ýi­tir­män sak­lan­ma­gy­na uly go­şant goş­updyr.
Bi­ziň şol aja­ýyp eser­ler­den saý­lan aşak­da­ky se­tir­le­ri­miz oky­jy­nyň dü­şü­näý­jek ma­ny­la­ry­ny özün­de jem­le­ýär.

Öten-ge­çen­le­riň pa­ra­sat­ly söz­le­ri­ni eşit­mek üçin
Hüş­gär gu­la­gyň­dan gaf­lat pag­ta­sy­ny aýyr.

Ga­py
Bu ga­py­dan ýüz öw­ren bet­bagt­dyr
Se­bä­bi onuň baş­ga ga­py tap­jak gü­ma­ny ýok.

Jöw­her bi­len to­zan
Jöw­her la­ýa gaç­sa-da, gym­ma­ty gaç­maz
To­zan gö­ge gal­sa-da, gym­ma­ty art­maz.

Ýow gü­ni
Ýow gü­ni gö­dek öküz däl-de, ýüw­rük at der­de ýa­rar.

Al­hi­mik bi­len ak­mak
Al­hi­mik has­rat­dan we la­py­keç­lik­den öler,
Ak­mak bol­sa, ha­ra­ba­dan ha­zy­na ta­par.

Dür
Bu­lut­dan sy­rygyp gaý­dan dam­ja
Deň­zi gö­rüp, utan­jy­na şeý­le diý­di:
«De­ňiz bar­ka, men kim­mi­şim?»
Özü­ni pes­päl alyp ba­ra­ny üçin
Sa­dap ony bag­ry­na bas­dy-da bes­le­di.

Og­ry bi­len ýor­gan
Og­ry gi­jä­niň ýa­ry derwüşiň öýü­ne gir­di. Em­ma çol­pu­sy­na hiç zat il­me­di. Ol öý­den çy­kyp bar­ýar­ka, der­wüş onuň la­py­nyň keç­di­gi­ni duý­dy. So­ňam eli boş çyk­ma­syn di­ýip, üs­tün­dä­ki ýor­ga­ny­ny oňa ta­rap ok­la­dy.

Öw­ren­mek:
«Me­ni ny­şa­na al­ma­dyk adam
Men­den ok at­ma­gy öw­re­nip bil­mez».

Bie­dep
Gü­lap­dan do­ly how­za
It ga­çyp, ha­pa­la­ýan my­sa­ly,
Jem­gy­ýet­dä­ki bie­dep se­bäp­li-de
Oku­myş­lar kö­se­ner.

Alym­lar bi­len tak­wa­lar
Köp­räk zäh­met çe­ker­le­ri ýa­ly, alym­la­ry pul­dan hor et­me,
Tak­wa­ly­gy­ny sak­lar ýa­ly, tak­wa­la­ra-da ga­ra şa­ýam ber­me.

Iç­ýan
Iç­ýan­dan:
– Nä­me üçin gyş­da da­şa­ryk çyk­ma­ýar­syň? – di­ýip so­ra­dy­lar.
Iç­ýa­nam:
– Ýaz­dan nä­me ha­ýyr gör­düm, gyş da­şa­ryk çy­kar ýa­ly? – di­ýip, jo­gap ber­di.

Öl agaç eg­re­ler,
Gu­ran­soň, ony di­ňe ot gö­nel­der.

Gä­mi
Ka­pi­ta­ny Nuh bol­sa, dow­la dü­şe­re esas ýok.
Gurt ça­ga­sy­nyň yk­ba­ly
Adam­la­ryň ýa­nyn­da ulal­sa-da, gurt ça­ga­sy­nyň yk­ba­ly ýe­ne gurt­lu­gy­na gal­mak­dyr.

Mi­we­siz agaç
Mi­we­siz aga­jy daş­lan ta­pyl­maz.

Te­kep­bir­lik
Te­kep­bir adam
Ha­ky eşi­der öýt­me.

Dog­ry ýol
Dog­ry ýol­dan ýö­re­ýän ada­myň aza­şa­ny­na ga­bat gel­me­dim.

Ka­pa­sa
To­tu­guş gar­ga bi­len bir ka­pa­sa düş­se,
Da­şa­ryk çyk­ma­gy özü­ne uly bagt sa­ýar.

Sü­süş­mek
Goç bi­len sü­süşen sen,
Ba­sym ýa­ry­lan baş gö­rer­siň.

Tä­ze otur­dy­lan na­hal
Tä­ze otur­dy­lan na­ha­ly ýe­ke ada­mam go­pa­ryp bi­ler,
Em­ma na­ha­la pu­ry­ja ber, te­lim dü­ýe çek­se-de, but­na­dyp bil­mez.

Ýa­man­ly­ga – ýag­şy­lyk
Ýa­man­ly­ga ýag­şy­lyk bi­len jo­gap ber­mek ýag­şy­ly­ga ýa­man­lyk bi­len jo­gap gaý­ta­ran ýa­ly­dyr.

Sow­gat
Ogul, Aly­nyň öýün­de zäh­met çek­ýän bol­saň, We­li­den sow­ga­da ga­raş­ma.

Öz ke­mi­ňi bil­mek
Pa­ra­sat­ly ki­şi­niň gö­zün­de pil bi­len dö­wüş gu­ra­mak­çy bol­ýan adam ba­tyr däl­dir. Ba­tyr adam ga­ny beý­ni­si­ne uran­da, gel­şik­siz söz söz­le­me­ýän adam­dyr.
Bir adam ýa­nyn­da­ka pa­ýyş söz­le­ri aý­dyp­dyr. Olam:
– Eý, men­den kän za­da ga­raş­ýan adam! Men, as­lyn­da, se­niň sö­günç söz­le­riň­de­nem has er­bet adam. Men özü­miň äh­li ke­mi­mi bil­ýä­rin, em­ma sen we­li bil­me­ýär­siň – di­ýip­dir.
Saý­la­mak
Ho-ol, ile­ri­de ga­çy­ba­tal­ga, yzyň­da-da gal­ta­man dur. Dur­ma­saň, utan sen bo­lar­syň, ýat­sa­ňam öler­siň.

Aç ga­lan der­wüş
Na­har be­ril­me­dik bi­çä­re der­wü­şe gö­züm dü­şen­de,
Öňüm­dä­ki aşym zä­her-zak­gu­na öw­rül­ýär.

Bin­ýa­dy berk bol­ma­dyk bi­na­nyň bo­ýu­ny be­ter beý­gelt­me,
Beý­gelt­se­ňem äti­ýaç­ly bol.

Ýa­tan bi­len oýa
Bir ada­myň uku­sy oýa wag­tyn­dan bäh­bit­li bol­sa,
Onuň ýa­şa­nyn­dan öle­ni ýeg­dir.

Ha­syl
Orak möw­sü­mi göz ýe­ti­rer­siň
Ýal­ta­ly­gyň ha­syl ber­me­ýän­di­gi­ne.

Mag­lu­mat bi­len ylym
Her ­nä­çe akyl ýö­ret­seň-de, ama­la et­mez­den bi­lip bil­mer­siň.
Ki­tap­dan mas ýük­le­nen eşek ne alym­dyr, ne-de akyl­ly.
Zan­dyn­da bol­ma­sa, ol ja­na­war nä­me öw­ren­sin?
Ar­ka­syn­da­ky ýü­ki ki­tap bol­dy nä, odun bol­dy nä, ta­pa­wu­dy bar­my?!

Pil ço­pa­ny
Bir pi­li sa­la­ra agy­lyň bol­ma­sa,
Pil ço­pa­ny bi­len dost bol­ma.

Sag-sa­la­mat­lyk we ha­zy­na
Der­ýa­da san-sa­jak­syz ha­zy­na bar­dyr
Em­ma sa­la­mat­lyk is­le­seň ke­nar­da­dyr.

Til­ki hem-de dü­ýe­ler
Bir til­ki how­sa­la dü­şüp, aýak al­dy­gy­na ga­çyp bar­ýar­dy. Öňün­den çy­kan on­dan nä­me bo­lan­dy­gy­ny so­ra­dy. Til­ki:
– Dü­ýe­le­ri hak-heş­dek­siz iş­let­mä­ge äki­dip bar­ýar­lar – diý­di.
– Haý, ak­mak diý­sä­ni! Mu­nuň se­niň bi­len nä­me da­hy­ly bar? Sen dü­ýä meň­zä­ňo­gam ahy­ry.
– Ýu­wa­şy­rak! Bir­den hi­le­gä­riň bi­ri ma­ňa dü­ýe di­ýäý­se, on­soň me­ni kim ha­las eder?

Al­tyn
Bir ki­se­jik al­ty­ny bo­lan adam edil gö­züň gö­re­ji ýa­ly gym­mat­ly­dyr.
Zer­gär og­lu­na: «Al­ty­ny bo­lan beg­dir» diý­män­mi nä­me?

Gep­le­mek
Gep­le­mek­den gaý­ry hiç zat et­me­ýän alym
Adam­la­ryň kal­byn­da orun alyp bil­mez.

Mü­rit­ler bi­len pir­ler
Mü­rit­ler ça­ga­da­nam ejiz­dir,
Pir­ler bol­sa, daş­dan örü­len di­war ýa­ly­dyr.
Ak­mak­la­ra şeý­le kän nyg­mat ber­lip­dir we­lin,
Ýüz alym mu­ňa haý­ran gal­ýar.

Bu­ku­da otu­ran bars
Se­niň jeň­ňel­lik­dir öý­den ýe­riň­de bars bu­ku­da otu­ran bol­ma­gy müm­kin.

Daş­ky sy­pat
Il­ki der­wü­şiň äh­li hä­si­ýe­ti­ne eýe bol,
Şon­dan soň, ta­tar kü­la­hy­ny geý.

Iň­ňe
Iň­ňä­niň agy­ry­sy­na çy­da­ma­ýan bol­saň, iç­ýa­nyň ýa­şa­ýan de­şi­gi­ne bar­ma­gy­ňy sok­ma.

Howp
Der­wüş Ha­ka aşyk bol­mak ha­la­tyn­dan çyk­man dur­sa­dy,
Ol iki dün­ýä­ge bö­lü­ner­di.

Der­wüş bi­len tüt­jar
Gü­nor­ta Ara­bys­ta­na bar­ýar­kam, Ku­fe­de (de­mir­ga­zyk­da) ker­we­ne aýak­ýa­laň, ýyr­tyk jin­de­li bir der­wüş go­şul­dy. Pu­ka­ra ben­de­di­gi da­şyn­dan bil­di­rip dur­dy. Ol giň ädim­ler bi­len ýö­räp bar­şy­na şu se­tir­le­ri sa­na­ýar­dy:

Ne-hä dü­ýe da­şa­ýan
Ne-de dü­ýe ýü­kü­ni.
Ne-hä do­lan­dyr­ýa­ryn
Ne-de do­lan­dy­ryl­ýan.
Öten, hä­zir, ge­le­jek –
Hi­ji­sin­den gor­kym ýok.
Ine-ga­na dem al­ýan
Ine-ga­na ýa­şa­ýan.

Dü­ýä­niň üs­tün­de otu­ran tüt­jar der­wü­şe ýüz­le­nip: – Sen go­wu­sy, yzy­ňa do­lan. Ýog­sa ýo­luň hup­ba­tyn­dan, aç­lyk­dan öler­siň – diý­di.
Der­wüş oňa ün­sem ber­me­di-de, öz ýo­ly bi­len ýö­rä­ber­di.
Be­ni-Ha­mud jül­ge­si­ne ba­ra­ny­myz­da, ýaň­ky tüt­jar ama­na­dy­ny tab­şyr­dy. Ta­by­dyň ýa­nyn­da du­ran der­wüş şeý­le diý­di:
– Men kyn­çy­lyk­lar se­bäp­li öl­me­dim. Em­ma sen dü­ýä­niň üs­tün­de otur­sa­ňam öl­düň. Ak­mak­lar gün­diz şem ýa­kar­lar. Gi­je-de yşyk­la­ry­nyň bol­ma­ýy­şy­na geň ga­lar­lar.

Ge­leň­siz
Ge­leň­si­ze ne­si­hat ber­ýän ada­myň özi öwüt-ün­de­we mä­täç­dir.

Gap­la­ňyň awy
Gap­laň süreniniň ga­raň­ky oýu­gyn­da ýa­tan ýe­rin­den nä­me aw­lap bi­ler?

Ýol
Eý, çar­wa, gy­nan­sa­gam, Mek­gä bar­ma­saň ge­rek,
Se­bä­bi bu bar­ýan ýo­luň Tür­küs­ta­na elt­ýär.

Türk dilinden ter­ji­me eden
Ah­met ME­LÄ­ÝEW.

Gyzykly bolup bilerЕЩЕ ОТ АВТОРА