Hor­mat­ly Pre­zi­den­ti­mi­ziň “Türk­men me­de­ni­ýe­ti” at­ly ki­ta­byn­da hal­ky­my­zyň mil­li ma­ta önüm­le­ri we ze­nan­la­ry­my­zyň ja­dy­ly el sun­ga­ty ba­ra­da: “Bag­ty­ýar­lyk döw­rün­de türk­men ge­lin-gyz­la­ry mil­li ma­ta önüm­le­rin­den taý­ýar­la­ny­lan egin-eşik­le­ri üýt­ge­şik hö­wes hem-de buý­sanç bi­len geý­ýär­ler. Ak­gaý­ma tah­ýa­ly og­lan­la­ra, gül­tah­ýa­ly gyz­la­ra, öý­me ýag­lyk­ly ge­lin­le­re, ak gy­ňaç­ly ene­le­re, çäk­men­li ata­la­ra gö­züň dü­şen­de, pe­der­le­ri­mi­ziň pä­him-pa­ra­sa­ty si­ňen mil­li gym­mat­lyk­la­ry­my­zyň, asyl­ly ýö­rel­ge­le­ri­mi­ziň, ga­dy­my däp-des­sur­la­ry­my­zyň do­wam­ly­dy­gy­na buý­san­jyň go­şa­lan­ýar. Türk­men­le­riň egin-eşik­le­ri özü­niň bi­çü­wi­niň ýö­ne­keý­li­gi, gör­nü­şi­niň köst­süz­li­gi we sa­ly­kat­ly reňk öwüş­gi­ni­niň aý­ra­tyn­ly­gy bi­len ta­pa­wut­lan­ýar” di­ýlip bel­le­nil­ýär.
Türk­men­le­riň öý hü­när­ment­çi­li­gin­de nah we ýüň ma­ta­la­ry do­ka­mak işi hem uly äh­mi­ýe­te eýe bo­lup­dyr. Ma­ta­ny do­ka­mak we ola­ry taý­ýar­la­ma­gyň ýö­rel­ge­le­ri hä­zir­ki wagt­da hem kä­bir et­rap­lar­da ne­sil­me-ne­sil do­wam edip gel­ýär. Türk­me­nis­ta­nyň se­bit­le­rin­de ýer­li ilat egin-eşik üçin ma­ta­ny öý usu­lyn­da do­ka­ma­gy ba­şa­ryp­dyr. Ma­ta­lar dür­li-dür­li bo­lup, ola­ryň her gör­nü­şi bel­li bir ge­ýim üçin ni­ýet­le­ni­lip­dir.
Dü­ýe ýü­ňün­den we goý­nuň ýü­ňün­den do­ka­lan ma­ta­lar er­kek adam­la­ra don tik­mek üçin ula­ny­lyp­dyr. Pag­ta­dan ala­ça, biz, se­tin, jir ma­ta­lar do­ka­lyp­dyr. Dür­li çy­zyk­lar ge­çen ýü­pek ma­ta­lar: el ke­te­ni, so­w­sa­ny, jöw­her, göw­de­ri, gal­bi­ri, çep­be­tow, ýe­di-dür­li, gyr­my­zy don­luk, ke­se atym, gar­ma­don­luk, da­ra­ýy ýa­ly mil­li ge­ýim­ler üçin ni­ýet­le­nen ma­ta­lar do­ka­lyp­dyr. Türk­men ze­nan­la­ry­nyň geý­ýän köý­nek­lik ma­ta­la­ry­nyň iň meş­hu­ry ke­te­ni bo­lup­dyr. Ýü­pek­den gy­zyl, gyr­my­zy, gök ýa­şyl, sy­ýa reňk­li we gi­je-gün­diz ke­te­ni­le­ri do­ka­lyp­dyr. Ýü­zi çyz­myk­ly ýü­pek ma­ta­lar “gyr­my­zy don­luk”, “mal­da­ýy”, “çep­be­tow”, “gar­ma­don­luk” ge­lin-gyz­la­ryň ça­byt­la­ry­ny, don­la­ry­ny, er­kek ada­mla­ryň gyr­my­zy don­la­ry­ny, kür­tek­çe­le­ri­ni, gar­ma don­la­ry­ny tik­mek üçin ula­ny­lyp­dyr. Ma­ta­lar we ýüp­lük gyr­my­zy hem ga­ra reňk­le­re bo­ýa­lyp­dyr. Se­bä­bi bu reňk­ler türk­me­ne mah­sus reňk­ler bo­lup, bo­ýa­lan ýüp­lük­den ört­gü­le­ri, ýag­lyk­la­ry we baş­ga-da köp zat­la­ry do­kap­dyr­lar. Ýö­ne, gül­gü­ne öwüş­gin­li ýü­pek­den do­ka­lan gyr­my­zy ke­te­ni my­da­ma ile­ri tu­tu­lyp­dyr.
Ene-ma­ma­la­ry­myz öý şert­le­rin­de oba ho­ja­lyk önüm­le­rin­den çig ma­ly egin-eşik et­mek üçin öz el­le­ri bi­len taý­ýar­lap­dyr­lar. Pag­ta­ny jyk agaç gu­ra­lyň kö­me­gi bi­len çi­gi­din­den aras­sa­lap­dyr­lar. Ýyl­gyn­dan bo­lan saý­gy­jyň we ýüň da­ra­gy­nyň kö­me­gi bi­len go­ýun­la­ryň we dü­ýe­le­riň ýü­ňü­ni taý­ýar­lap­dyr­lar. Pag­ta­dan do­ka­lan ala­ça ma­ta­sy aýal we er­kek adam­la­ryň egin-eşi­gi üçin ula­ny­lyp­dyr. Türk­men­le­re mah­sus bo­lan ma­ta­la­ryň bir­nä­çe gör­nüş­le­ri bar. Ma­ta­lar do­ka­lyş aý­ra­tyn­lyk­la­ry bo­ýun­ça hem ta­pa­wut­lan­ýar­lar. Ýü­pek bi­len nah ga­ry­lyp do­ka­lan ma­ta­lar hem eşik tik­mek üçin ula­ny­lyp­dyr. Türk­men­ler öz­le­ri­niň do­kan ma­ta­la­ryn­dan baş­ga goň­şy halk­la­ry­ň ma­ta­la­ry­ny hem giň­den peý­da­la­nyp­dyr­lar. Mu­ňa my­sal edip, öz­bek­le­riň “şah­sy” ma­ta­sy­ny, maý­da gül­li çit ma­ta­ny, ýal­pyl­da­wuk ala don­luk ma­ta­la­ry­ny gör­kez­mek bo­lar. Eý­ra­nyň kü­jü­li çit ma­ta­sy, ak we gy­zyl reňk­li da­ra­ýy­sy eşik hem eşi­giň iş­li­gi üçin giň­den peý­da­la­ny­lyp­dyr.
Türk­me­nis­tan Mer­ke­zi Azi­ýa­da ke­te­ni ma­ta­nyň Wa­ta­ny ha­sap­la­nyl­ýar. Mä­lim bol­şy ýa­ly, ýü­pek­çi­lik türk­men­le­riň ho­ja­ly­gyn­da uly äh­mi­ýe­te eýe bo­lup­dyr. Ýü­pek ma­ta beý­le­ki ma­ta­lar­dan has gym­mat­ly ha­sap edi­lip­dir. Ge­çen asy­ryň 50-60-njy ýyl­la­ryn­da ýur­du­my­zyň äh­li se­bit­le­rin­de ýü­pek gur­çu­gyn­dan el­de ýü­pek sa­pa­gy­ny al­ma­gy ba­şa­ryp­dyr­lar. Ýü­pek sa­pa­gy ýa­sa­mak üçin il­ki bi­len ýy­lyň mart-ap­rel aý­la­ryn­dan ýü­pek gur­çu­gy­ny tut ýap­rak­la­ry bi­len üç aý­lap iý­mit­len­dir­ýär­ler. Üç aý­dan soň­ra gur­çuk­lar go­wy do­ýan­soň özü­niň pi­le­si­ni sa­rap baş­la­ýar. Gur­çuk­lar sa­rap bol­ýan­ça, ola­ryň bol­ýan ýe­ri­ne müşk ys­la­ry­ny hem-de hi­mi­ki se­riş­de­le­riň ys­la­ry­ny goý­ber­mek bol­ma­ýar, se­bä­bi ha­çan-da şol ys be­ri­ji se­riş­de­ler or­na­şa­ýan ýag­da­ýyn­da on­da gur­çuk öz pi­le­si­ni sa­ra­ma­gy bes ed­ýär. Gur­çuk­lar pi­le­si­ni sa­rap bo­lan­dan soň­ra olar bir-bir­den aý­ry-aý­ry­lyk­da aras­sa­lan­ýar. Soň­ra pi­lä­niň için­dä­ki gur­çuk ke­be­le­ge öw­rül­ýär. Pi­le taý­ýar bo­lan­dan soň­ra ony sa­pak et­mek üçin bir­nä­çe iş­le­r ýe­ri­ne ýe­ti­ri­lip baş­lan­ýar. Pi­lä­ni ga­zan­da gaý­na­dyp, ke­lep aga­jy­nyň kö­me­gi bi­len ýü­pe­gi ke­lep­läp­dir­ler. Ýü­pe­gi ke­lep­le­mek üçin gaý­nap du­ran ga­zan­da onuň bir uju­ny ta­pyp sa­pak sa­ra­lyp baş­lan­ýar. Igiň we çar­hyň kö­me­gi bi­len ýü­ňi, ýü­pe­gi, na­hy eg­rip, ke­lep­läp, naý­ça­la­ra sa­rap, dok­ma üçin çig mal taý­ýar­la­p­dyr­lar. Sa­ra­lan sa­pak­la­ra reňk ber­mek üçin ýö­ri­te bo­ýag­lar peý­da­la­ny­lyp baş­lan­ýar. Sa­pak­la­ry bo­ýa­mak üçin ýö­ri­te ga­zan­da suw gaý­na­dy­lyp, taý­ýar sa­pak­la­r ga­za­na sa­lnyp haý­sy reň­ke bo­ýal­jak bol­sa, şol ösüm­li­giň özi ýa-da ga­by­gy atyl­ýar. Ösüm­li­giň reň­ki sa­pa­ga geç­ýär we reňk­li sa­pa­ga öw­rül­ýär. Taý­ýar bo­lan sa­pak­lar­dan ta­ra gu­ra­ly­nyň üs­ti bi­len dür­li reňk­le­re bo­ýa­lan ýü­pek­den ma­ta do­kal­ýar.
Türk­men ze­nan­la­ry ma­ta­la­ry bo­ýa­mak we ola­ryň gö­zel­li­gi­ni baý­laş­dyr­mak üçin ösüm­lik­le­rin­den ýer­lik­li peý­da­la­nyp, owa­dan egin-eşik­ler, ýü­pek­ler üçin reňk­le­ri dö­re­dip­dir­ler. Türk­men­ler ösüm­lik­ler­den alyn­ýan reňk­le­ri peý­da­la­nyp, XIX-XX asy­ryň or­ta­la­ry­na çen­li te­bi­gy bo­ýag­la­ry taý­ýar­lap­dyr­lar. Olar ýo­ka­ry de­re­je­li öwüş­gi­ni, adat­dan da­şa­ry dur­nuk­ly­ly­gy we eko­lo­gi­ýa taý­dan aras­sa­ly­gy bi­len ta­pa­wut­la­nyp­dyr. Türk­men hal­ky­na mah­sus reňk­le­riň bi­ri hem gy­zyl reňk­dir. Gy­zyl bo­ýa­g adat­ça gy­zyl­bo­ýa kö­kün­den we kä­bir mör-mö­jek­ler­den al­nyp­dyr­. Türk­men ge­lin-gyz­la­ry­nyň dur­mu­şyn­da gy­zyl reňk sag­ly­gy, aba­dan­çy­ly­gy be­ýan et­mek­de uly äh­mi­ýe­te eýe­dir. Gy­zyl reňk oduň, baý­ly­gyň, güý­jüň-kuw­wa­tyň, söý­gi­niň, hy­ju­wyň reň­ki­dir. Gök we ma­wy bo­ýag­la­ry nil di­ýen ot­dan, sa­ry bo­ýa­gy dür­li ýap­rak­lar­dan, ot­lar­dan, agaç­la­ryň mi­we­le­rin­den we ga­byk­la­ryn­dan alyp­dyr­lar. Bo­ýag­da gök reňk (nil) ýü­pe­gi go­ýy gök öwüş­gi­niň äh­li gör­nüş­le­ri­ne we ýa­şyl go­ýy zeý­tun reň­ke bo­ýa­mak­da giň­den ula­ny­lyp­dyr. Na­ryň ga­by­gyn­dan al­nan sa­ry reň­ke ke­te­ni­le­riň gy­ra sa­ry­sy üçin ni­ýet­le­nen ýüp­le­ri bo­ýa­sa­lar, hoz­dan al­nan ga­ra reň­k ala­ça do­ka­lan­da, gyr­my­zy reň­kiň ara­syn­da­ky ga­ra zo­lak­lyk ýüp­ler üçin ula­ny­lyp­dyr. Buz­gunç bo­ýag ke­te­nä öz­bo­luş­ly ýa­kym­ly ys be­rip­dir. Bo­ýag işin­de ýü­pek sü­ýü­mi­ni aş­gar­la­mak, reň­kiň sol­maz­ly­gy­ny ga­zan­mak üçin dag­lyk ýer­ler­den alyn­ýan zäk peý­da­la­ny­lyp­dyr. Agar­dy­jy se­riş­de hök­mün­de daş­köm­rüň kü­li hem ula­ny­lyp­dyr. Ge­çen asy­ryň 60-70-nji ýyl­la­ryn­da di­ňe ösüm­lik bo­ýag­la­ryn­dan peý­da­la­nyl­man, eý­sem, şol dö­wür­de ýa­ňy ýü­ze çy­kyp ug­ran hi­mi­ki bo­ýag­lar­dan hem peý­da­la­ny­lyp baş­lan­ýar. Hä­zir­ki wagt­da bol­sa, yl­myň ga­za­nan üs­tün­lik­le­ri ne­ti­je­sin­de, ene-ma­ma­la­ry­my­zyň el­de do­kan ma­ta önüm­le­ri we bo­ýag­la­ry ýur­du­myz­da ýö­ri­te gur­lup, ula­nyl­ma­ga ber­len fab­rik­ler­de, kär­ha­na­lar­da do­ka­lyp, reňk­li sa­pak­lar ön­dü­ri­lip hal­ky­my­za hö­dür­len­ýär.
Äh­li ba­bat­da geç­mi­şi­mi­ziň gym­mat­lyk­la­ry­na, mad­dy hem mad­dy däl mi­ras­la­ry­na gaý­ta­dan eýe bol­ma­ga ak ýol­lar açan Gah­ry­man Ar­ka­da­gy­my­za çäk­siz ho­şal­lyk bil­dir­ýä­ris!

Oraz­na­bat Sa­pa­ro­wa,
Mag­tym­gu­ly adyn­da­ky
TDU-nyň ta­ly­by.

Gyzykly bolup bilerЕЩЕ ОТ АВТОРА