Aza­dy­nyň döredijiligi bi­len tan­şa­nyň­da, be­ýik akyl­da­ryň ata-babalarymyzyň paý­ha­syn­dan, da­na oý-pi­kir­le­rin­den syzyp çy­kan na­kyl­lar­dyr ata­lar söz­le­ri­ni öz dö­re­di­ji­lik ga­ly­py­na sa­lan­dy­gy­na göz ýe­tir­mek bo­lýar. Mu­ny be­ýan et­mek üçin aryf-akyl­da­ryň “Wag­zy-azat” ese­ri­ne ýüz­len­mek ze­rur­dyr.
Döw­let­mäm­met Aza­dy 6000 se­tir tö­we­re­gi, 2314 beýt­den yba­rat bo­lan “Wag­zy-azat” ese­ri­ni kä­mil­lik kä­se­si­niň go­ýa­lyp, öz ýa­şan döw­rün­de be­ýik söz us­sa­dy, alym, akyl­dar, fi­lo­sof we din me­se­le­le­rin­den ýe­ter­lik baş çy­kar­ýan us­sat hök­mün­de yk­rar edi­len wag­ty ýa­zyp­dyr.
“Wag­zy-azat” ese­ri dört bap­dan yba­rat bo­lup, onuň bi­rin­ji ba­byn­da döw­let gur­ma­gyň ze­rur­ly­gy we adyl şa ha­kyn­da, ikin­ji bap­da ha­ýyr-sa­ha­wat iş­le­ri, şeý­le hem per­zen­diň 40 bor­jy dog­ru­syn­da gür­rüň goz­gal­ýar. Ese­ri­ň üçün­ji ba­by alym­la­ryň jem­gy­ýet­dä­ki or­ny we ola­ryň hä­si­ýet­le­ri­ne, dör­dün­ji ba­by-da der­wüş­le­re ba­gyş­lan­ýar.
Ta­ny­mal alym, öz döw­rün­de türk­men yl­my­na sal­dam­ly go­şant go­şan Ah­met Bek­my­ra­dow Döw­let­mäm­met Aza­dy­nyň oguz­na­ma­çy­lyk dä­bi­ni do­wam et­dir­me­gi­ne il­kin­ji iter­gi be­ren ýag­daý ha­kyn­da söz açyp, şa­hy­ryň poe­ma­sy­na oguz türk­men­le­ri­niň ga­ýy taý­pa­syn­dan bo­lan Gaz­na­wy hö­küm­da­ry Sö­bük­ Te­gi­niň we onuň og­ly Mah­my­dyň dur­mu­şyn­dan al­nan he­ka­ýat­la­ry gi­riz­me­gi­ni, akyl­da­ryň hut özü­niň hem gök­leň ti­re­sin­den bo­lup, gök­leň­le­riň bol­sa, ga­ýy­la­ryň bir şa­ha­sy bo­lan­dy­gy hak­da düýp­li pi­kir­le­ri be­ýan ed­ýär. Bu ýag­da­ý her bir şa­hy­ryň is­len­dik ese­ri­ne bel­li bir de­re­je­de onuň şah­sy­ýe­ti­niň, dur­muş na­za­ry­ýe­ti­niň siň­ýän­di­gi bi­len bag­ly­dyr.
Şeý­le­lik­de, Aza­dy dö­re­di­ji­li­gin­de dür­li çeş­me­ler­den, il­ki bi­len, türk­men hal­ky­nyň pa­ra­sat­ly söz­le­rin­den, göz­ba­şy te­reň ga­dy­my halk dö­re­di­ji­li­gin­den we baý mil­li des­san­çy­lyk ugur­la­ryn­dan peý­da­la­nyp­dyr. Gün­do­ga­ryň ba­ky par­lak ýyl­dyz­la­ry Saa­dy, Ja­my, Ha­pyz, Haý­ýam, Deh­le­wi, Ru­my, tür­ki halk­la­ryň şa­hyr­la­ryn­dan Ho­ja Ah­met Ýa­sa­wy, Fi­zu­ly, No­wa­ýy, Ne­si­mi, Ha­jy Bek­daş We­li, Ýu­nus Em­re ýa­ly be­ýik söz us­sat­la­ry­nyň dö­re­di­ji­li­gi bi­len ýa­kyn­dan ta­nyş bol­ma­gy şa­hy­ryň dö­re­di­ji­li­gi­niň gül­läp ös­me­gi­ne ge­ti­rip­dir.
Be­ýik akyl­dar öz ese­rle­rin­de ma­ny-maz­mu­ny bo­ýun­ça tu­tuş bir hal­kyň akyl ga­za­nyn­da gaý­nap, eýi ýe­ti­ri­len, te­lim asyr­la­ryň sy­na­gyn­dan ge­çip, halk köp­çü­li­gi­niň dur­mu­şy me­se­le­le­ri ba­ra­da ge­len ne­ti­je­le­ri­niň je­mi bo­lan na­kyl­la­ra ýy­gy-ýy­gy­dan ýüz­le­nip­dir. Me­se­lem, akyl­dar “Mas­la­hat­ly bi­çi­len don gys­ga bol­maz” na­ky­ly­ny:

Mas­la­hat­syz iş pu­şeý­man­lyk bo­lar,
Ak­ly-küll bol­maz kü­teh­dan­lyk bo­lar

– di­ýip, us­sat­lar­ça şy­gyr ga­ly­by­na sa­lyp­dyr. Be­ýik akyl­da­ryň dö­re­di­jil­igin­de şeý­le my­sal­lar bir ýa-da iki däl, on­lar­ça. Mu­ňa akyl­da­ryň “Baş bol­ma­sa, göw­re läş” na­ky­ly­ny:

Göw­re läş bol­gaý eger baş bol­ma­sa,
Bit­mez iş Hak lut­py ýol­daş bol­ma­sa,

“Ek­di­ler – iý­dik, eke­ris – iýer­ler” na­ky­ly­ny:

Ekin ek­mek hal­ka emr et­geý emir,
Ýag­ny, on­dan nep ala baý-u pa­kyr,

“Ýak­ma – bi­şer­siň, gaz­ma – dü­şer­siň” na­ky­ly­ny:

Her ki­şi ot ýak­sa – özi bi­şer,
Gaz­sa her kim çah – oňa özi dü­şer – gör­nü­şin­de iş­läp, oňa şyg­ry­ýe­tiň ga­na­ty­ny ber­me­gi aý­dyň my­sal­dyr. Ýe­ri ge­len­de aýt­sak, be­ýik akyl­da­ryň bu se­tir­le­riniň 2012-nji ýyl­da “Kunst-welt e. V Ber­lin” ne­mes me­de­ni gu­ra­ma­sy­nyň dür­li ýurt­la­ryň we halk­la­ryň aja­ýyp we­kil­le­ri bi­len ta­nyş­dyr­ýan “Dün­ýä­niň öň­den­gö­rü­ji­le­ri­niň ýo­da­sy” at­ly tas­la­ma­sy üçin se­çi­lip al­nan­dy­gy­ny­ hem ýat­lap geç­mek is­le­ýä­ris.

Gül­şat BAÝ­RA­MO­WA,
Türkmenistanyň DIM-niň
Hal­ka­ra gat­na­şyk­la­ry
ins­ti­tu­ty­nyň baş ki­tap­ha­na­çy­sy.

Gyzykly bolup bilerЕЩЕ ОТ АВТОРА