Uly çil­le türk­men hal­ky­my­zyň wagt ha­sa­by bo­ýun­ça gy­şyň ör­kü­ji ha­sap­lan­ýar we ol de­kabr aýy­nyň 8-inden ýan­war aýy­nyň 17-sine çen­li do­wam ed­ýär. Ol pars di­lin­dä­ki “çil” di­ýen söz­den ge­lip çyk­ýar, ýag­ny, “kyrk” diý­mek­dir. Uly çil­le so­wuk, gar­ly, çyg­ly ho­wa­sy bi­len ta­pa­wut­lan­ýar. Türk­men­le­riň ýyl­dyz se­ne­na­ma­sy bo­ýun­ça Uly çil­le ço­pan­dyr ço­luk üçin esa­sy jo­gap­kär­li möw­süm ha­sap­lan­ýar. Gyş pas­ly we çil­le bi­len baglany­şyk­ly de­ňeş­dir­me­ler şa­hy­ry­myz be­ýik Mag­tym­gu­ly Py­ra­gy­nyň hem na­za­ryn­dan syp­man­dyr:

Gar­ry­lyk ýe­tiş­di müň kül­pet bi­len,

Mi­zan öt­di, ha­zan
gel­di, gyş gel­di.

ýa-da

Sil bo­lar, ag­da­ry­lyp akar bu­lak­lar,

Çil­le do­lup, gar­lar gyş­dan aý­ryl­sa.

Bu ýer­de mi­zan gi­je-gün­di­ziň güýz­ki deň­leş­ýän wag­ty (sentýabr aýy­nyň 23-ine) we mi­zan döw­ri sentýabr aýy­nyň 23-in­den oktýabr aýy­nyň 22-si­ne, ha­zan bol­sa güý­züň ahyr­ky gün­le­rin­de öwüs­ýän so­wuk şe­mal, agaç­la­ryň ýap­rak­la­ry­nyň sa­ra­lyp düş­ýän wag­ty­dyr. Türk­men­le­riň wagt ha­sa­by­nyň aňyr­syn­da ýag­ty ýyl­dyz­la­ryň dog­ýan we ýaş­ýan wagt­la­ry (se­ne­le­ri) ýat­ýar. Dö­wür­ler şol ýyl­dyz­la­ryň he­re­ke­ti­ne esas­la­nan­dyr. Eý­sem, Uly çil­le döw­ri haý­sy ýyl­dyz­la­ryň dog­ýan we ýaş­ýan se­ne­le­ri­ne bö­lün­di­kä?

Uly çil­le Ül­ke­riň il­kag­şam dog­ýan se­ne­si­niň (de­kabr aýy­nyň 8-ne) we Üç­ýyl­dy­zyň il­kag­şam dog­ýan se­ne­si­niň (ýan­war aýy­nyň 17-si­ne) ara­ly­gyn­da­ky dö­wür­dir. Bu dö­wür­de ho­wa diý­seň so­wuk bol­ýar. Ot-çöp­ler gar bi­len ör­tül­ýär. De­kabr-ýan­war aý­la­ryn­da ho­wa­nyň or­ta­ça aý­lyk tem­pe­ra­tu­ra­sy Da­şo­guz we­la­ýa­tyn­da – 3…-6°C, Mer­ke­zi Ga­ra­gum­da -1…-3°C so­wuk, Ahal, Ma­ry, Le­bap we­la­ýat­la­ryn­da 0…+1°C gra­dus ma­ýyl bol­ýar. Gy­şy­na Türk­me­nis­tan­da has ma­ýyl ýer­ler Esen­gu­ly, Et­rek we Mag­tym­gu­ly et­rap­la­ry­nyň çäk­le­ri ha­sap­lan­ýar. Bal­kan we­la­ýa­ty­nyň subt­ro­pik et­rapla­ryn­da we Ha­zar de­ňiz ke­nar ýa­ka­syn­da gyş aý­la­ry­nyň ho­wa­sy­nyň or­ta­ça tem­pe­ra­tu­ra­sy +4…+5°C gra­dus ma­ýyl bol­ýar.

Türk­me­nis­tan­da Uly çil­le döw­rü­ni ygal­syz, gar­syz göz öňü­ne ge­tir­mek bol­maz. “Gy­şyň gü­ni kyrk tüýs­li, kyrky­sy-da gy­lyk­syz” diýli­şi ýa­ly, aram-aram bol­ýan ma­ýyl ho­wa­lar öz or­nu­ny şa­ty­la­ma aýaz­ly ho­wa bi­len ça­lyş­ýar. Onuň yzy dur­nuk­ly gar ör­tü­gi­ne elt­ýär.

Uly çil­le kyrk gün do­wam ed­ýär we ol gy­şyň ör­kü­ji ha­sap­lan­ýar. Onuň bi­len bag­lan­yşyk­ly ilat ara­syn­da “Ga­ra go­ýun­da guý­ruk goý­man, sak­nyk aýal­da ha­myr­ma­ýa” ýa-da tap­ma­ça gör­nü­şin­de aý­dy­lan “Ýe­di go­ýun bir gu­zy, tog­san be­la­dan go­rar” (iç­mek, pos­sun) söz­ler bar. Uly çil­le has do­wam­ly bo­lan­ly­gy se­bäp­li, mal üçin taý­ýar­la­ny­lan be­dedir sama­nyň äti­ýaç­ly­gy gu­tar­ma­ly däl­dir. Yzyn­dan has so­wuk Ki­çi çil­le­de ýe­tip gel­ýän­dir.

Uly çil­le­de te­bi­gat peý­za­žy hem gör­ne­tin üýt­ge­ýär. De­kabr aýy­nyň 22-sinde ýy­lyň gys­ga gü­nü­dir, gi­je bol­sa örän uzyn­dyr. Aş­ga­bat­da Gün ir­den 8 sa­gat 19 mi­nut­da dog­ýar, ag­şam bol­sa 17 sa­gat 51 mi­nut­da ýaş­ýar. Gün­di­ziň uzyn­ly­gy 9 sa­gat 32 mi­nu­da deň­dir.

Uly çil­le­de daý­ha­ny­ňam, ýe­ri­ni kä­ren­de­si­ne ala­ny­ňam işi özü­ne ýe­tik bol­ýar. Meý­da­ny go­wa­ça çöp­le­rin­den we beý­le­ki ha­şal ot­lar­dan aras­sa­la­ma­ly bol­ýar, ýu­wuş hem yz­gar top­la­ýyş su­wu­ny tut­ma­ly bol­ýar. “Ýe­ri­ňi güýz sür, güýz sür­me­seň ýüz sür” na­ky­la eýe­rip, in­di­ki ýaz eki­şi­ne taý­ýar­lap goý­ma­ly bol­ýar.

Ene­sol­tan

GUR­BAN­DUR­DY­ÝE­WA,

Mag­tym­gu­ly adyn­da­ky

TDU-nyň Ge­og­ra­fi­ýa

fa­kul­te­ti­niň gid­ro­me­teo­ro­lo­gi­ýa

ka­fed­ra­sy­nyň uly mu­gal­ly­my.

Gyzykly bolup bilerЕЩЕ ОТ АВТОРА