Söz us­sa­dy Mag­tym­gu­ly ata­my­zyň “Çil­le do­lup, gar­lar gyş­dan aý­ryl­sa” ýa-da halk na­ky­lyn­da “Gaň­tar ag­sa, gar dur­maz” diý­li­şi ýa­ly, türk­men halkynyň aý-gün ha­sa­by bo­ýun­ça, few­ral aýy­nyň 21-in­de gyş gu­ta­ryp, tog­san dol­ýar. Türk­men­le­riň çar­wa ha­sa­by bo­ýun­ça aň­zak­ly gyş gu­ta­ryp, pa­syl­la­ryň sol­ta­ny ýaz baş­lan­ýar. Bu ha­sa­ba türk­men­ler “te­ke now­ru­zy”, “tog­san dol­dy”, şeý­le hem “Çar­wa now­ru­zy” diý­ýär­ler. Be­ýik Mag­tym­gu­ly şa­hy­ryň aý­dy­şy ýa­ly, “Ýaz pas­ly meý­dan ýag­şy­dyr, ba­har ja­ha­nyň nag­şy­dyr” di­ýen pa­sly baş­lan­ýar. Mu­ny “Il­kag­şam Ül­ke­rim de­päm­de bol­sa, ýa­zym üs­tüm­de bo­lar” di­ýen halk pä­hi­mi hem tas­syk­la­ýar.
Çar­wa now­ru­zy döw­ri, few­ral aýy­nyň 22-sin­den tä mart aýy­nyň 20-si­ne çen­li do­wam ed­ýär. Çar­wa hal­ky bu döw­ri “ýe­lin aýy” di­ýip hem at­lan­dyr­ýar. Bu dö­wür­de çar­wa­la­ryň, ço­pan­dyr ço­luk­la­ryň işi özü­ne ýe­tik bol­ýar. Ow­lak-gu­zy alyn­ýar. Hor­taň mal­la­ra goş­ma­ça ideg edil­ýär.
“Now­ru­zyň ga­ýyn­da, tog­sa­nyň haý-ha­ýyn­da” diý­li­şi ýa­ly, few­ral aýy­nyň ahyr­ky we mart aýy­nyň bi­rin­ji on­gün­lü­gin­de ho­wa diý­seň dur­nuk­syz bol­ýar. Te­bi­gat­da ba­har ala­mat­la­ry bir­ba­da ýü­ze çyk­ma­ýar, olar du­ra-ba­ra peý­da bol­ýar­lar, kä­bir ýyl­lar­da bol­sa, olar so­wuk ze­rar­ly tu­tuş­la­ýyn tog­tap, aň­zak­ly gyş tä­ze­den baş­lan­ýar du­ru­ber­ýär. Ga­lyň gar düş­ýär. Ho­wa­nyň so­wuk­ly­gy gün­diz­le­ri­ne-de 5-6 de­re­je bol­ýar. Tog­san do­lan­dan soň hem, şeý­le gün­ler bi­ziň ýur­du­myz­da az bo­la­nok.
Çar­wa now­ru­zy gyş bi­len ba­har pas­ly­nyň ça­lyş­ýan döw­ri bo­la­ny se­bäp­li, ýy­ly ho­wa­lar hä­li-şin­di so­wuk ho­wa­lar bi­len bu­la­şyp dur­ýar. Lem­mer-lem­mer bu­lut­lar ara­laş­ýar-da, ýa­gyş­ly-gar­ly ho­wa­lar bol­ýar. Kä­bir ýyl­lar­da do­wam­ly ga­ma­şyk ho­wa­lar köp gaý­ta­lan­ýar ýa-da ma­ýyl ho­wa­lar ag­dyk­lyk edip, mi­we­li agaç­la­ryň pyn­tyk ýa­ryp, gül­le­ýän wagt­la­ram seý­rek bol­ma­ýar. Ot­lar dür­te­rip baş­la­ýar, ow­nuk mal­lar gyl­ty­ma ko­wa­la­şyp ug­ra­ýar. Ýaz ge­lip, gyr­tyç­lar dür­te­ren­de, ot­lap ýö­ren go­ýun sü­rü­si­ni gö­rüp, “heý, agyz­la­ry­na bir zat il­ýär­mi­kä“ di­ýe­ni­ňi duý­man gal­ýar­syň.
Umu­man ala­nyň­da, Çar­wa now­ru­zy öz­bo­luş­ly ho­wa­sy bi­len ta­pa­wut­lan­ýar. Halk ony öz ha­ky­da­syn­da jem­läp­dir: “Ir­den dü­şen ýaz­dan gork, ene­siz ösen gyz­dan gork” ýa-da “Ala­ba­har al­ty gün, al­ty­sy-da ga­ty gün”.
Il için­de çel­te­giň tog­sa­ny di­ýen gür­rüň hem bar. Ýa­şu­ly adam­la­ryň aýt­ma­gy­na gö­rä, Çel­tek oba­syn­da aý-gün ha­sa­by­ny ýö­red­ýän ada­ma Gö­güş aga di­ýer eken­ler. Yn­ha-da bir gün, Gö­güş şu gi­je­den (few­ral aýy­nyň 12-si) gyş gu­tar­ýar di­ýip, jar çek­di­räý­mez­mi? Tog­san dol­dy, ha­sap hut­ma-hut diý­ýär. Şol gi­je-de ho­wa so­wap, ga­lyň gar dü­şüp­dir. Gö­gü­şiň aýa­ly ir­den da­şa­ryk çyk­sa, ar­ka­sy­na çu­wal aty­lan ar­ryk dü­ýe­si ga­ryň aşa­gyn­da zor­dan gö­rün­ýän eken. Ol öýe kür­säp gi­rip: “Seg­se­niň-de gur­sun, tog­sa­nyň-da, Gö­güş, dü­ýä­mi­ze nä­me bo­la­ýyp­dyr?! Ol ja­na­war ga­ryň aşa­gyn­da ga­lyp­dyr” di­ýen­miş. On­da Gö­güş how­luk­man: “Be, ýal­ňy­şaý­dyk­my­kan, ha­ny sa­ry­ýag­ly gol­ça eli­ňi so­kup gör, ýag doň­my ýa-da er­gin­mi!” di­ýip so­rap­dyr. Aýa­ly “Er­gin” di­ýip jo­gap be­rip­dir. On­da: “Hop ýag­şy, ýal­ňyş­man­dy­rys. Bu gar gü­nor­ta çen­li erär” di­ýip, Gö­güş aý­dan­myş. Onuň aý­dy­şy ýa­ly, gar şol gün eräp gu­ta­ryp­dyr. Gyş pas­ly­nyň Çar­wa now­ru­zy döw­ri ba­ra­da şa­hyr Ata Gur­ba­now “Ỳyl ha­sap­lanỳar” di­ýen goş­gu­syn­da şeỳle tes­wir­leỳär:

Çel­tek ha­sa­byn­da tog­san do­lan­da,
Few­ra­lyň onun­da gar hem ỳagan­da,
Şol gün eräp suw­lar bö­reň bo­lan­da
Ỳere ỳyly git­di diỳp ha­sap­lanỳar.

Few­ra­lyň ỳig­rim­si türk­men now­ru­zy
“Gar ỳag­sa-da ỳer­de ỳat­maz“ bil sö­zi,
Gar­ga di­li, gü­lüň açy­lar ỳüzi,
Ba­har buş­luk­çy­sy ol ha­sap­lanỳar.

Ha­wa, Çar­wa now­ru­zy­nyň baş­la­nan gü­ni ata-ba­ba­la­ry­my­zyň aý-gün ha­sa­byn­da gy­şyň gu­ta­ran­ly­gy­nyň, ýaz pas­ly­nyň bol­sa baş­la­nan­ly­gy­nyň çel­gi­si­dir.

Ene­sol­tan Gur­ban­dur­dyỳewa,
Mag­tym­gu­ly adyn­da­ky TDU-­nyň
Ge­og­ra­fiỳa fa­kul­te­ti­niň gid­ro­me­teo­ro­lo­gi­ýa ka­fed­ra­sy­nyň uly mu­gal­ly­my.

Gyzykly bolup bilerЕЩЕ ОТ АВТОРА