Dem al­mak adam be­de­ni­niň ka­da­ly ýa­şaý­şy üçin ze­rur, hat-da ösüm­lik dün­ýä­si hem dem al­ýar. Ki­mem bol­sa bi­ri­ne ze­rur ge­rek zat bol­sa, “Şu bi­ze ho­wa ýa­ly ge­rek” di­ýip aýd­ýan­dyr­lar. Beý­le di­ýil­di­gi, ha­ky­kat­dan hem ho­wa­nyň bi­ziň be­de­ni­mi­ze ge­rek­li­gi bel­le­nip ge­çil­ýär. Adam 3-4 mi­nut ho­wa­syz oňup bi­ler, ýö­ne ho­wa­syz jan­ly-je­men­de ýa­şap bil­me­ýär. Bu bol­sa, be­den­de kis­lo­ro­dyň, ho­wa­nyň äti­ýaç­ly­gy­nyň ýok­lu­gy bi­len dü­şün­di­ril­ýär.
Adam­za­dyň öm­rün­de, dur­mu­şyn­da hem­me zat dem al­mak bi­len bag­lany­şyk­ly bo­lup geç­ýär. Me­se­lem, ga­nyň dü­zü­mi, he­re­ke­ti, duý­gy­sy, aň de­re­je­si­niň ös­me­gi. Şeý­le hem, gep­le­şik­de, aý­dym aý­dy­lan­da dem al­mak bi­len bag­ly. Giň meý­da­na çy­kyp, lez­zet ala­ny­myz­da, howp­ly be­la – be­ter­den gu­tu­la­ny­myz­da hem ulu­dan dem al­mak bi­len, öz iç­ki dün­ýä­mi­zi äş­gär ed­ýä­ris. Do­ly ýa­pyk ýer­de ada­ma 1 sa­ga­dyň do­wa­myn­da 2 m3 ho­wa ge­rek bol­ýar.
Bu­run boş­lu­gy örän aň­sat gur­na­lan ýa­ly bo­lup gö­rün­ýän­dir. Ýö­ne siz bu­run boş­lu­gy­na dü­şen ho­wa­nyň nä­hi­li gü­ne düş­ýän­di­gi­ni bil­se­di­ňiz? Ho­wa bur­na gi­ren des­si­ne du­ýu­jy be­den ag­za­la­ry­na ta­rap ug­ruk­dy­ryl­ýar. Bu ýag­daý­da ho­wa­nyň ge­çiş ýo­ly uza­ýar, el­bet­de şol se­bäp­den hem, boş­luk­da eg­len­ýän wag­ty art­ýar. Bu­run boş­lu­gy süňk boş­luk­la­ry­nyň çat­ry­gyn­da ýer­leş­ýär. Bu­run boş­luk­da 1 sm2 150 gow­rak mäz­ler ýer­le­şen­dir. Nem­li ör­tük­ler gan da­mar­la­ry­na, esa­san-da, giň göw­rüm­li we­na da­mar­la­ry­na baý­dyr­lar. Gan da­mar­lary öz ýy­ly­sy­ny ho­wa bi­len paý­la­şyp, ony der­rew ýy­lad­ýar, nem­li ör­tük bol­sa, çyg­lan­dyr­ýar. Bak­te­ri­ýa­lar we zy­ýan­ly bö­le­jik­ler ýö­ri­te öý­jük­ler ta­ra­pyn­dan sak­la­nyp gal­ýar­lar.
Dem alyş ýol­la­ry­nyň öz-özü­ni aras­sa­la­mak uky­by: mik­ros­kop ar­ka­ly ulal­dyp se­re­di­len­de, “go­rag­çy” öý­jük­ler şe­ma­la baş­la­ryny yg­şyl­da­dyp oturan bug­daý meý­da­ny­ny ýa­dy­ňa sal­ýar. Süm­mül­leri tolkun atyp du­ran giň meý­dan ýa­ly aja­ýyp gör­nüş ak­ly­ňy haý­ran ed­ýär. Bu tol­kunly he­re­ket­le­r içiňe sorulan ho­wa­ aky­my­nyň gar­şy­sy­na bol­ýar. Şol tol­kun­la­ryň ug­ry bi­len bolsa, öý­ken­den to­zan bö­le­jik­le­ri çy­ka­ryl­ýar, ýag­ny öý­ken dürli “galyndylardan” sap­lan­ýar. Alym­la­ryň ha­sap­la­ma­la­ry­na gö­rä, eger şol öý­jük­ler öý­ke­ni aras­sa­la­ma­sa, on­da 60-70 ýy­lyň do­wa­myn­da 5 kilograma çenli ha­pa ýyg­na­nyp bil­jek eken. Mu­nuň aý­dyň my­sa­ly hök­mün­de, şol öý­jük bö­le­jik­le­ri gur­ba­ga­nyň kent­le­wü­gin­den al­nyp, aý­na­jy­gyň üs­tün­de goý­lup, tej­ri­be sy­na­gy ge­çiri­len­de, onuň kem-kem­den ýo­ka­ry süý­şüp gid­ýän­di­gi­ni alym­lar su­but edip­dir­ler.
Dem alyş ýol­la­ryn­dan geçýän ho­wa aras­sa­lan­ýar, zy­ýan­syz­lan­dy­ryl­ýar, onuň hili kes­git­len­ip, pä­ki­ze­le­n­ýär. Bu­lar­dan baş­ga-da, dem al­ýan ho­wa­myz gu­rak bol­sa, nemlendiriji mäz­ler ar­ka­ly çyglylyk emele gelýär. So­wuk ho­wa baranda bolsa, gan da­mar­la­ry gi­ňäp, ýy­ly­lyk ber­ýär­ler. Dem alyş ýol­la­ry zy­ýan­ly zat­lar­dan, ys­lar­dan duý­dan­syz gy­jy­nan­da, de­m al­mak kynlaşýar. Şeý­le he­re­ket­le­ri et­mek bi­len ol be­de­ni go­ra­ýar. Bu­lar­dan baş­ga-da, dem alyş ýollary de­ňiz ýa­ka­syn­daky, dag­lyk ýerler­däki we beýleki mekanlardaky ho­wa­nyň hilini hem kes­git­le­ýär. Ýa­kym­ly ho­wa­ny du­ýan­da, dem alyş ýol­la­ry gi­ňe­ýär. Duý­dan­syz ýag­ty­ly­ga çy­ky­lan­da, en­da­my­ňa so­wuk de­gen­de as­gyr­ýar­syň, as­gy­ra­nyň­dan soň kel­läň açy­lyp, ýeň­län ýa­ly duý­gy gur­şap al­ýar. Gy­jyn­dy­ry­jy­la­ryň tä­si­ri bilen kel­le, diş agy­ryp bil­ýär, üs­gü­rip baş­la­ýar­syň, ýü­rek bu­lan­mak we gaý­tar­mak ýa­ly ala­mat­lar ýü­ze çy­kyp bil­ýär. Adam köp pi­kir ed­en halatynda dem alyş ýy­gy­ly­gy hem ha­ýal­la­ýar, çuňlaşýar. Wa­jyp me­se­lä­ni çö­ze­nin­de bol­sa, dem alyş ýy­gy­ly­gy art­ýar. So­wuk su­wa gir­män­kä­ňiz we gi­re­ni­ňiz­den soň dem al­şy­ňy­zy syn­lap gö­rüň!
Öý­ken düw­me­jik­le­ri üç es­se gi­ňäp bil­ýär­ler. Ola­ryň di­war­jy­gy­nyň ýu­ka­ly­gy päki tygynyň ýukalygyndan hem 10 es­se ýukadyr. Şol düw­me­jik­ler bir te­kiz­lik­de ýa­zy­lyp go­ýul­sa, 150 m2 meý­da­ny tu­tar­dy. Ga­nyň muk­da­ry­nyň 33%-i öý­ken­de, 14%-i bol­sa, aýak­da ýer­le­şen­dir.
Aras­sa ho­wa, kis­lo­rod has-da ösüp bar­ýan ça­ga­la­ra ze­rur­dyr, “iş­le­ýän” do­ku­ma­la­ra ge­rek­dir. Adam uk­lap ýa­tan ma­ha­ly 1 sa­ga­dyň do­wa­myn­da 15-20 litr kis­lo­rod sarp edýär, ha­ýal ýö­rän­de 2 es­se, ýe­ňil iş et­se 3 es­se, agyr iş eden­de bol­sa, 6 es­se köp kislorod sarp edýär.
Biz dem alyş ýol­la­ry­nyň iş­jeň­li­gi barada köp zat­la­ry bil­dik. Ge­liň, in­di nä­dip dem al­ma­ly­dy­gy­ny öw­re­ne­liň! Äh­li he­re­ket­leriň, maşk­laryň diňe dog­ry we dürs ýe­ri­ne ýe­ti­ri­len ha­la­tyn­da peý­da­ly bol­ýan­dygyny unutmaň.
Eýsem, nä­dip dem al­ma­ly? “Dem alyş tä­li­mi­niň us­sat­la­ry” kim­ler­kä? Has takygy, dem al­mak bo­ýun­ça us­sat­laryň hataryna aý­dym­çy-sa­zan­da­lar, tür­gen­ler, ýüzüjiler, ýo­ga bi­len meş­gul­lan­ýan­lar we beýlekiler girýärler.
Dem al­ma­gy hem ba­şar­mak ge­rek. Ýag­ny, dem al­maga gat­naş­ýan mus­kul­la­ry, döş ka­pa­sasy­ny we di­af­rag­ma­ny dogry ulan­ma­gyň hötdesinden gelmeli. Ýo­ga bi­len meş­gul­lan­ýan adam­lar oňa has go­wy dü­şün­ýär­ler, se­bä­bi ýo­ga­nyň ta­lap­la­ry­nyň özenini dürs dem al­magyň täri düz­ýär. Ýo­ga­lar dog­ry dem al­ma­gy esaslandyryjylar diý­sek hem hakykatdan daş düşmesek gerek, çünki olar dog­ry dem al­magyň usul­la­ry­ny oý­lap ta­pan­lar ha­sap­la­n­ýar. Dem al­şy kadaly sak­lap, oňa erk edip bilýänler, di­ňe bir dürli ke­sel­le­rden goranman eý­sem, ýa­ra­maz en­dik­lerden, hä­si­ýet­le­rden daşlaşyp bil­ýän­di­gi­ni ýo­ga us­sat­la­ry bel­le­ýär­ler. Adam dürs dem alyp bil­se, ho­wa be­de­ne ener­gi­ýa berýär, ony aras­sa­laýar hem-de gu­jur­ly ed­ýär. Ys­maz bolan has­sa­laryň, ýa­şy gar­ta­şan adam­laryň we çagalaryň dem alyş ýol­la­ry­ kesele uçrasa, olaryň dem alyş bi­len bag­la­ny­şyk­ly maşk­la­ry yzy­gi­der­li ýe­ri­ne ýe­tir­megi­ örän peý­da­ly­dyr. Şo­nuň üçin be­je­riş, öňü­ni alyş eda­ra­la­ryn­da adatça, dog­ry dem al­mak maşk­la­ry giň­den berjaý edilýär.
Dem al­mak we he­re­ket: is­len­dik he­re­ke­ti alyp gör­sek, saz­la­şyk­ly, how­luk­man dem aly­ber­me­li ýa­ly, ýö­ne kä­ma­hal­lar saz­la­şyk bo­zu­lyp, de­mi sak­la­ma­ly bol­ýan wagt­lary hem duş gel­män dur­ma­ýar. Adat­ça, de­mi da­şy­ňa çy­kar­mak içi­ňe çek­mekden uzag­rak bol­ýar. Aý­dym­çy­lar­da şu ýag­daý has hem uza­ga çek­ýär, ýag­ny ho­wa­ny da­şy­na çy­kar­mak 30-50 es­se do­wam­ly bo­lup bil­ýär. Saz­la­şyk­ly bol­ma­ly diý­me­gi­miz nä­mä­ni aň­lad­ýar? Eden he­re­ke­ti­miz bi­len dem al­ma­gy­my­zyň saz­la­şyk­ly iş­le­me­gi üçin, ho­wa­ny içi­mi­ze çek­me­gi­miz döş ka­pa­sa­my­zyň gi­ňe­me­gi­ne ge­tir­ýär. El­bet­de, ho­wa­ny da­şy­my­za çy­kar­mak bol­sa, döş ka­pa­sa­my­zyň da­ral­ma­gy­na ge­tir­ýän he­re­ke­te ga­bat gel­me­li­dir. Dem alşyň he­re­ket bi­len saz­la­şyk­da bol­ma­gy, öý­ke­ni hem-de dem al­şa gat­naş­ýan mus­kul­la­ryň güý­jü­ni do­ly möç­ber­de ulan­ma­ga bi­ze müm­kin­çi­lik ber­ýär. Şeý­le düz­gü­ni ber­jaý et­mek ze­rur­dyr, ýag­ny el­le­ri­mi­zi gap­da­la aça­ny­myz­da, göw­rä­mi­zi dik sak­lap, aýak­la­ry­my­zy gö­nel­dip ýa­za­ny­myz­da (dik dur­mak ýag­da­ýy) ulu­dan dem al­ma­ly (ho­wa­ny içi­mi­ze çek­me­li), el­le­ri­mi­zi bi­ri-bi­ri­ne we göw­rä­mi­ze ýa­kyn­laş­dy­ra­ny­myz­da, egi­le­ni­miz­de we aýak­la­ry­my­zy ep­lä­ni­miz­de (otur­mak ýag­da­ýy) ho­wa­my­zy da­şy­na çy­kar­ma­ly. Köp­lenç he­re­ket­ler duý­dan­syz hem-de güýç­li bo­lan­da, ho­wa­my­zy da­şy­na çy­kar­ýa­rys. Us­sat boks­çy­lar ur­gy eden­de, ho­wa­ny da­şy­na çy­kar­ýar­lar, öw­ren­je­ler bol­sa de­mi­ni sak­lap ur­ýar­lar. Şo­nuň üçin, bu zat­lar tür­gen­le­şik­le­riň do­wa­myn­da saz­la­şy­ga gel­ýär. Em­ma suw­da ýüz­ýän tür­gen­le­riň de­mi­ni için­de sak­la­magy gerekdir, se­bä­bi ol su­wuň ýü­zün­de dur­nuk­ly­ly­gy­ny sak­lap, he­re­ke­ti­ni çalt­lan­dyr­ýar. Çen­den aşa az he­re­ket ýa-da he­re­ketsizlik do­ku­ma­lar­da­ky dem alşyň bo­zul­ma­gy­na sebäp bolýar. Kis­lo­rod ýet­mez­çi­li­gi­ne has hem, nerw do­ku­malary we ýü­rek mus­kul­la­ry duý­gur bol­ýar. Der­rew ýü­ze çyk­ýan baş aý­lan­ma, kel­le agy­ry, ýü­re­giň tö­we­re­gin­dä­ki agy­ry mu­ňa şa­ýat­dyr.
Dürs dem al­mak: in­di aras­sa ho­wa ha­k­da ýatlap geçsek, ýer­lik­li bo­lar­dy, se­bä­bi, nä­çe dürs dem al­sak-da, ho­wa­myz aras­sa bol­ma­sa on­çak­ly ne­ti­je ber­mez­. Luk­man bo­lup iş­län ýyl­la­rym ýüz tu­tup ýa­ny­ma ge­len bir­nä­çe adam­la­ra “Ho­wa­sy­ny çal­şyp gör­mek­le­ri­ni” mas­la­hat beren wagtlarym az bolmady. Dem­gys­ma­ly, iş­dä­si pe­se­len, dün­ýä bo­lan ga­raý­şy üýt­gän has­sa­la­ry aras­sa giň meý­da­nyň, deň­ziň aja­ýyp ho­wa­sy bi­len sag­dyn dur­mu­şa gaý­ta­ryp ge­tir­mek bi­ze ba­şart­dy. Dur­muş­da köp ke­sel­le­riň baş­lan­gy­jy, gy­nan­sak-da öý­den çyk­man, ge­ze­lenç et­män otu­ryl­ýan ýag­daý­larda döreýär. “Nä­çe der­man iç­dim haý­ry deg­me­di” di­ýen adam­la­ryň bir­nä­çe­si­ni dag­lyk jül­ge­le­rde gez­di­re­nim­den soň­ra, der­man iç­me­le­ri­ni bes et­di­ler. Dem gys­ma­ly adam­lar deň­ziň bo­ýun­da ýa­şa­sa­lar beýle ýagdaý aň­sat bol­ma­ýar. Öň­ler ýö­ri­te luk­man­lar to­pa­ry­nyň gör­kez­me­si esasynda dem­gys­ma­ly, al­ler­gi­ýa­ly has­sa­laryň ke­nar ýa­ka­lar­ynda ýa­şa­magy üçin ka­ra­r çy­ka­ry­lyp, olaryň ýa­şa­ýyş ýer­le­ri­ni üýt­getmek maslahat berilýärdi. Aras­sa ho­wa­ly giň meý­dan­da na­har­lanyp, dynjymyzy alsak, el­bet­de, özü­mi­zi du­ýu­şy­myz hem go­wu­la­nar. Dog­ry dem al­magy öw­re­neliň! Dem ala­ny­ňyz­da howanyň hoştaplygyndan, serginliginden lez­zet al­maga çalşyň! Diňe şon­da siz te­bi­ga­ty öwrenip baş­lar­sy­ňyz, diňe şon­da te­bi­gat si­ziň janyňyza şypa berer!
Ilçilikde “Hiç ýe­re gi­dip bil­me­seň nät­me­li?” di­ýýän­lerem tapylaýýar. Iň bol­man­da, gün­de otag­la­ry ýe­le­ji­re­dip, çyg­lan­dy­ryp dur­ma­ly, ho­wa­ny aras­sa sak­la­jak bol­ma­ly, ýal­ta­lyk et­män tö­we­rek-da­şyň­da iň bol­man­da, ýa­rym sa­gat, ge­ze­lenç et­me­gi ba­şar­ma­ly. Şeý­le et­se­ňiz do­wa­my hem öz-özün­den bo­lup gi­der.

Mu­ham­met­my­rat Gur­ba­now,
TSG we DSM-niň Sag­ly­gy go­raý­şyň ha­bar­lar
mer­ke­zi­niň Ke­sel­le­riň öňü­ni alyş bö­lü­mi­niň luk­ma­ny.

Gyzykly bolup bilerЕЩЕ ОТ АВТОРА