Häzirki wagtda ýurdumyzda mil­li yk­dy­sa­dy­ýe­ti­mi­zi di­wer­si­fi­ka­si­ýa­laş­dyr­mak ar­ka­ly mun­dan beý­läk-de döw­re­bap­laş­dyr­mak mak­sa­dy bi­len, elekt­ron se­na­ga­ty­ny ös­dür­mek üçin, 2019-njy ýyl­dan baş­lap, san­ly yk­dy­sa­dy­ýe­ti ös­dür­me­giň or­ta möh­let­li kon­sep­si­ýa­sy­ dur­mu­şa ge­çi­ril­ýär.
IT-hyz­mat­la­ry­nyň äh­lu­mu­my el­ýe­ter­li­li­gi­ni üp­jün et­me­k onuň mö­hüm we­zi­pe­le­ri­niň bi­ri­dir.

Dün­ýä­niň elekt­ron se­na­ga­ty yl­my-teh­ni­ki ösüş­le­riň ne­ti­je­si­dir. Ol il­ki­baş­da elekt­ro we ra­dio­teh­ni­ka­nyň dü­zü­min­de dö­räp, soň­ra on­dan bö­lü­nip, öz­baş­dak pu­da­ga öw­rül­ýär. Ol tä­ze pu­dak hök­mün­de ýo­ka­ry dep­gin­ler bi­len ös­üp baş­la­ýar. Ne­ti­je­de, 1999-njy ýyl­da önü­miň ba­zar nyr­hy 1 tril­li­on, 2005-nji ýyl­da bol­sa 1,5 tril­li­on dol­la­ra ýe­tip, ne­bit, aw­tou­lag we hat­da hi­mi­ýa se­na­ga­tyn­dan hem öňe ge­çip, bi­rin­ji or­ny eýe­le­ýär. Şeý­le­lik­de, elekt­ro­ni­ka di­ňe bir önüm­çi­li­gi­niň muk­da­ry bo­ýun­ça däl, eý­sem, hil gör­ke­zi­ji­si ba­bat­da hem öň­e saý­lan­ýar. Elekt­ron se­na­ga­ty dün­ýä­niň yl­my-teh­ni­ki ösü­şi­niň baş ug­ru­ny kes­git­le­ýän önüm­çi­li­gi­niň in­no­wa­si­on pu­da­gy, şeý­le-de, düýp­li yl­my bar­lag­la­ry ta­lap ed­ýän ug­ry bo­lup dur­ýar. Ol dün­ýä­de önüm­çi­li­gi gu­ra­ma­gyň tä­ze gör­nüş­le­ri­ni ýü­ze çy­kar­ma­ga se­bäp bol­ýar. Elekt­ron se­na­ga­ty yn­san dur­mu­şy­ny top­lum­la­ýyn aw­to­mat­laş­dyr­mak­da we mag­lu­mat bi­len üp­jün et­mek­de aý­ra­tyn äh­mi­ýe­te eýe­dir. Bu ugur özü­niň dö­rän gün­le­rin­den bä­ri haý­sy­dyr bir se­bäp bi­len çyn­la­kaý pe­se dü­şen döw­ri bol­man­dyr. Dün­ýä­niň öň­de­ba­ry­jy ýurt­la­ryn­da onuň ösüş dep­gi­ni içer­ki mil­li gir­de­ji­niň or­ta­ça ösüş dep­gin­le­rin­den adat­ça, 5-10 es­se ýo­ka­ry­dyr. Gir­de­ji­li bo­lýan­ly­gy se­bäp­li bu pu­da­ga ma­ýa goý­mak, se­na­ga­tyň beý­le­ki pu­dak­la­ry­nyň gör­ke­zi­ji­le­ri bi­len de­ňeş­di­re­niň­de, 3-4 es­se ýo­ka­ry­dyr. Hä­zir­ki wagt­da bu pu­dak hem­me­ta­rap­la­ýyn ösüp, dün­ýä ýurt­la­ryn­da we se­bit­le­rin­de giň ge­ri­me eýe bol­ýar.

Mag­lu­mat­la­ry iş­läp taý­ýar­la­mak­da ula­nyl­ýan elekt­ron se­riş­de­le­ri­niň önüm­çi­li­gi­ne komp­ýu­ter ýag­ny, elekt­ron ha­sap­laý­jy en­jam­lar ön­dür­mek esa­sy orun­la­ryň bi­ri­ni eýe­le­ýär. Ola­r Ikin­ji ja­han ur­şun­dan soň­ra, ABŞ-da ön­dü­ri­lip baş­lan­ýar we hä­zir­ki gün­le­re çen­li ha­sap­laý­jy en­jam­la­ryň köp gör­nüş­le­ri­ni we de­giş­li ab­zal­la­ry­ny ön­dür­mek­de bu ýurt öň­de­li­gi­ni sak­la­ýar. Oňa mik­ro, mi­ni we su­per elekt­ron ha­sap­laý­jy en­jam­lar de­giş­li­dir. Eý­ýäm, 1990-njy ýyl­lar­da elekt­ron ha­sap­laý­jy en­jam­la­ryň önüm­çi­li­gi­niň ba­zar nyr­hy 100 mil­liard dol­lar­dan geç­ýär. ABŞ-da komp­ýu­ter kom­pa­ni­ýa­la­ry­nyň ýüz­ler­çe­si dün­ýä­de ön­dü­ril­ýän äh­li komp­ýu­ter önüm­le­ri­niň ýa­ry­syn­dan gow­ra­gy­ny ön­dü­rip ug­ra­ýar. Ikin­ji or­ny Ýa­po­ni­ýa eýe­läp, ol ýer­de hem ha­sap­laý­jy en­jam­la­ryň esa­sy gör­nüş­le­ri­niň äh­li gör­nü­şi ön­dü­ril­ýär. Ýa­po­ni­ýa dün­ýä­niň elektron enjamlary ba­za­ryn­da 1970-nji ýyl­lar­da peý­da bol­ýar we ha­ky­ky teh­no­lo­gik öw­rü­li­şi­gi ama­la aşyr­ýar. Şol dö­wür­de ol Gün­ba­tar Ýew­ro­pa­dan oz­du­ryp, ABŞ-a has go­laý­laşýar.
Gün­ba­tar Ýew­ro­pa­da komp­ýu­ter önüm­çi­li­gi, esa­san, se­bi­tiň öň­de­ba­ry­jy ýurt­la­ryn­da jem­len­ýär. Mag­lu­mat­la­ry iş­läp taý­ýar­la­mak­da ula­nyl­ýan elekt­ron en­jam­la­ry­nyň önüm­çi­li­gi­niň iri se­bit­le­ri­niň ýe­ne-de bi­ri bol­sa Azi­ýa­nyň tä­ze se­na­gat ýurt­la­ry­dyr. Ýö­ne ola­ryň hil ba­ra­da­ky ara­ta­pa­wut­la­ry na­za­ra alyn­ýar.
Soň­ky 40 ýy­lyň için­de komp­ýu­ter­le­riň önüm­çi­li­gi ýo­ka­ry dep­gin­ler bi­len ös­ýär. Ol 1975-nji ýyl­da ABŞ-da peý­da bol­ýar we aw­to­mat­laş­dy­ry­lan iş ýer­le­ri­niň dö­re­me­gi­ne se­bäp bo­lup, dur­muş we biz­nes ul­gam­la­ry­na tiz or­na­şyp baş­la­ýar. Soň­ra ol Ýa­po­ni­ýa­da, Azi­ýa­nyň tä­ze se­na­gat ýurt­la­ryn­da, Gün­ba­tar Ýew­ro­pa­da we Hy­taý­da köp­çü­lik­le­ýin ön­dü­ri­lip baş­lan­ýar.
Önüm­çi­li­giň bu pu­da­gy­na komp­ýu­ter­le­ri prog­ram­ma bi­len üp­jün et­mek hem gir­ýär. Bu ugur­da “Micro­soft” ýa­ly bir­nä­çe uly kom­pa­ni­ýa­la­ryň iş­jeň­li­gi­niň ne­ti­je­sin­de, ABŞ has öňe saý­lan­ýar. Te­le­kom­mu­ni­ka­si­ýa (teh­ni­ki ara­gat­na­şyk en­jam­la­ry­nyň önüm­çi­li­gi) bol­sa, te­le­fon, te­leks ara­gat­na­şyk­la­ry­nyň, wi­deo ara­gat­na­şyk­la­ryň, elekt­ron buk­ja­la­ryň, hem­ra we op­ti­ki sü­ýüm­li ara­gat­na­şyk­la­ryň we beý­le­ki­le­riň ula­ny­ly­şy­nyň ge­ri­mi­niň ar­ty­şy­na gö­rä ös­ýär. Dur­muş­da ula­nyl­ýan elekt­ron en­jam­la­ry­nyň önüm­çi­li­gi, bu pu­da­gyň iň köp çy­ka­ryl­ýan önüm­le­ri­niň el­ýe­ter­li gör­nüş­le­ri bi­len ila­ty üp­jün ed­ýär.
1960-njy ýyl­lar­da ABŞ-nyň, Ýa­po­ni­ýa­nyň, Gün­ba­tar we Gün­do­gar Ýew­ro­pa­nyň yk­dy­sa­dy ösü­şi­niň köp bö­le­gi­ni ra­dioen­jam­lar we te­le­wi­zor­lar üp­jün edip­dir. Ýö­ne 1990-njy ýyl­lar­da Azi­ýa­nyň tä­ze se­na­gat ýurt­la­rynda we Hy­taý­da dur­muş­da ula­nyl­ýan elekt­ron en­jam­la­ryň ön­dü­ri­li­şi­niň dep­gin­le­ri­niň art­ma­gy, beý­le­ki üç se­bi­tiň umu­my pa­ýy­nyň azal­ma­gy­na alyp bar­ýar. Ýö­ne Ýa­po­ni­ýa dur­muş­da ula­nyl­ýan elekt­ron en­jam­la­ry­ny ön­dür­ýän iň iri ön­dü­ri­ji­le­riň bi­ri bo­lup, bu ugur­da ýa­pon elekt­ro­ni­ka­sy has ýo­ka­ry hil­li bol­ma­gyn­da gal­ýar.
Dün­ýä bel­li “So­ny” kom­pa­ni­ýa­sy­nyň esas­lan­dy­ry­jy­sy Akio Mo­ri­ta tran­zis­tor­ly ra­di­op­ri­ýom­nik­le­riň köp­çü­lik­le­ýin ön­dü­ri­li­şi­ni il­kin­ji bo­lup ýo­la goý­ýar. Şeý­le hem, dün­ýä­de il­kin­ji bo­lup, wi­deo­mag­ni­ta­fo­ny we gu­lak­lyk­ly kas­se­ta go­ýul­ýan çak­laň­ja ple­ýe­ri dö­red­ýär. Ni­der­land kom­pa­ni­ýa­sy “Phi­lips”, Ýa­po­ni­ýa­nyň “So­ny” kom­pa­ni­ýa­sy bi­len bir­lik­de yk­jam disk­le­re (CD) ses ýaz­gy et­me­giň tä­ze la­zer teh­no­lo­gi­ýa­sy­ny iş­läp düz­ýär we or­naş­dyr­ýar. Bu iki kom­pa­ni­ýa ýo­ka­ry du­ru­lyk­ly te­le­wi­de­ni­ýä­niň teh­no­lo­gi­ýa­sy­ny hem ama­la aşyr­ýar.
Elekt­ron ab­zal­la­ryň önüm­çi­li­gi (tran­zis­tor­lar, ýa­rym ge­çi­ri­ji­ler) has ýo­ka­ry dep­gin­ler bi­len ös­ýär. Bu dep­gin­ler ma­ýa go­ýum­la­ry ar­ka­ly has-da ýo­kar­la­nyp, mik­ros­he­ma­la­ryň kä­mil­leş­me­gin­de aý­ra­tyn äh­mi­ýe­te eýe bol­ýar. 1980-nji ýyl­la­ra çen­li ABŞ-nyň kom­pa­ni­ýa­la­ry mik­ros­he­ma­lar bi­len esa­sy üp­jün edi­ji bo­lup dur­ýar­dy­lar. Olar ýa­pon kom­pa­ni­ýa­la­ryn­dan we Ýew­ro­pa­nyň “Phi­lips”-in­den ep-es­li öňe saý­lan­ýar­lar. Soň­ra mik­ro­komp­ýu­ter­le­ri ön­dür­mek bo­ýun­ça iri ame­ri­kan kom­pa­ni­ýa­la­ry­nyň bi­ri “In­tel”-iň ösüş­le­ri­ne ga­ra­maz­dan, bi­rin­ji­lik NEC, “Tos­hi­ba” we “Hi­tachi” ýa­ly ýa­pon kom­pa­ni­ýa­la­ry­nyň pa­ýy­na düş­ýär.
Hä­zir­ki wagt­da elekt­ron en­jam­la­ry ön­dür­mek­de ABŞ, Ýa­po­ni­ýa, Ko­re­ýa, Ger­ma­ni­ýa, Hy­taý, Fran­si­ýa, Be­ýik Bri­ta­ni­ýa, Ita­li­ýa we Ni­der­land­lar ýa­ly ýurt­lar has öň­de bar­ýar­lar. Elekt­ron se­na­ga­ty kom­pa­ni­ýa­la­ry­nyň her bi­r pu­da­gy­nyň öz iş­le­ri­ni dur­nuk­ly alyp bar­mak bo­ýun­ça berk ýö­rel­ge­le­ri bar. Şo­nuň üçin, elekt­ron se­na­ga­ty­nyň dü­zü­min­dä­ki bir­nä­çe yl­my-bar­lag eda­ra­la­ry hem-de Ka­li­for­ni­ýa­da­ky Si­li­kon jül­ge­si bu ugurda çyn­la­kaý iş­le­ri alyp bar­ýar­lar. Hä­zir­ki wagt­da elekt­ron se­na­ga­ty­nyň äh­lu­mu­my söw­da­syn­da ýo­kar­da ýat­la­nyp ge­çi­len ýurt­lar öň­de­li­gi eýe­le­ýär­ler.

Gyzykly bolup bilerЕЩЕ ОТ АВТОРА