Tehnikanyň ösüşi: uzak geç­mişine nazar

Hä­zir­ki wagt­da bi­ziň ýur­du­myz­da ägirt uly teh­no­lo­gi­ýa ösü­şi ama­la aşy­ryl­ýar. Ýur­du­my­zy ös­dür­me­giň uzak­möh­let­le­ýin mak­sat­na­ma­syn­da in­no­wa­si­ýa­la­ryň, ýo­ka­ry teh­no­lo­gi­ýa­la­ryň or­naş­dy­ryl­ma­gy­na, äh­li ul­gam­la­ryň komp­ýu­ter­leş­di­ril­me­gi­ne hem-de dün­ýä­niň iň go­wy tej­ri­be­si­ni, şol san­da, ara­gat­na­şyk ul­ga­myn­da ga­za­ny­lan­la­ryň öz­leş­di­ril­me­gi­ne aý­ra­tyn üns be­ril­ýär. Biz bu ma­ka­la­da adam­za­dyň teh­ni­ki ösü­şi­niň uzak geç­mi­şi­ne na­zar aý­la­ma­gy ma­kul bil­dik.

Adam­zat jem­gy­ýe­ti­niň teh­ni­ki ösü­şi­niň öz ka­nun­la­ry bar. Ylym we teh­ni­ka äh­li dö­wür­ler­de yn­sa­ny­ýe­tiň bäh­bit­le­ri­ne hyz­mat edip­dir. Mad­dy me­de­ni­ýe­tiň baş­lan döw­rün­de, ol dün­ýä tä­ze­çe ga­raý­şyň, te­bi­gy güýç­ler­den ha­las bol­ma­gyň gu­ra­ly bo­lup, adam­za­dyň me­de­ni ta­ry­hy­nyň tä­ze döw­rü­niň baş­lan­gy­jy bo­lup­dyr. Äh­li dö­wür­ler­de teh­ni­ka­nyň ösü­şi ada­myň te­bi­ga­tyň ka­nun­la­ry­na akyl ýe­ti­rip, ola­ry tej­ri­be­de ula­nyş uky­by­na bag­ly bo­lup­dyr. Em­ma adam te­bi­ga­ta köp­lenç zäh­met we önüm­çi­lik ar­ka­ly akyl ýe­ti­rip­dir. Şo­nuň üçin, teh­ni­ki ösü­şiň ne­ti­je­le­ri ga­la­pyn, önüm­çi­li­giň hi­li­ne bag­ly bo­lup­dyr.
Yl­my-teh­ni­ki ösü­şiň esa­syn­da zäh­met ýa­tyr. Zäh­me­tiň esa­sy ugur­la­ry, mak­sa­da­la­ýyk iş, zäh­met ma­te­ria­ly we zäh­met gu­ra­ly bo­lup dur­ýar. Onuň soň­ku­sy bol­sa, zäh­met gu­ra­ly ýa-da teh­ni­ka­dyr. Önüm­çi­lik gu­ra­ly ön­dü­ri­ji güýç­le­riň iň mö­hüm bö­le­gi­dir. Em­ma, bu ýer­de iň esa­sy zat – teh­ni­ka­ny dö­red­ýän, kä­mil­leş­dir­ýän, he­re­ke­te ge­tir­ýän tej­ri­be­li adam­lar bo­lup dur­ýar. Teh­ni­ki gu­ral­lar öz ösü­şi­niň haý­sy bas­gan­ça­gyn­da bol­sa-da, di­ňe ada­ma hyz­mat ed­ýär. Teh­ni­ki se­riş­de­le­riň gör­nüş­le­ri adam zäh­me­ti­niň dür­li-dür­li bol­şy ýa­ly dür­li-dür­lü­dir. Dür­li gör­nüş­li teh­ni­ka­la­ryň kö­me­gi bi­len ama­la aşy­ryl­ýan zäh­me­tiň ne­ti­je­si, di­ňe bir mad­dy önüm bol­man, eý­sem adam­la­ry we ýük­le­ri da­şa­ma­gy, me­de­ni we dur­muş hyz­mat­la­ry­ny we beý­le­ki­le­ri öz içi­ne al­ýar. Köp­lenç mad­dy önüm­çi­lik dört sa­ny esa­sy ug­ra bö­lün­ýär: ga­zy­lyp alyn­ýan peý­da­ly çeş­me­ler, eke­ran­çy­lyk, gaý­ta­dan iş­le­ýän se­na­gat we ulag.

Tehnikanyň ösüş basgançaklary
Ta­ry­hy dö­wür­le­riň teh­ni­ki gur­lu­şy oza­ly bi­len, onuň ösüş bas­gan­ça­gy bi­len kes­git­len­ýär. Bu bas­gan­çak­lar önüm­çi­li­giň üç esa­sy ug­ru­na la­ýyk gel­ýär – hü­när­ment­çi­lik, dok­ma se­na­ga­ty we ulag. Önüm­çi­li­giň ta­ry­hy bas­gan­ça­gy, ir­ki neo­lit (mi­la­dy­dan öň VI — IV müň ýyl) döw­rün­den baş­lap, se­net­çi­lik gur­lu­şy şert­le­rin­de il­ki­dur­muş jem­gy­ýet­çi­lik gur­lu­şy­nyň ösü­şi­niň bel­li bir döw­ri bi­len hä­si­ýet­len­di­ril­ýär. Mu­ňa aw­çy­lyk ho­ja­ly­gyn­da il­ki­dur­muş jem­gy­ýet­çi­lik gur­lu­şy­nyň teh­ni­ka­sy­nyň ýüz­ müňlerçe ýyl­lap ula­nyl­ma­gy gü­wä geç­ýär. Hü­när­ment­çi­lik döw­rün­de önüm­çi­lik el zäh­me­ti­niň güý­ji ar­ka­ly ama­la aşy­ry­lyp­dyr. Ösü­şiň bu bas­gan­ça­gyn­da, esa­san, el gu­ral­la­ryn­dan we zäh­met se­riş­de­le­rin­den peý­da­la­ny­lyp­dyr. Ýö­ne haý­wan­la­ryň, su­wuň we ýe­liň güý­ji bi­len he­re­ke­te ge­ti­ril­ýän çyl­şy­rym­ly en­jam­lar hem ula­ny­lyp­dyr. Bu se­riş­de­le­riň ýö­ne­ke­ýin­den tä çyl­şy­rym­ly­sy­na çen­li äh­li­si el bi­len dö­re­di­lip­dir.
Teh­ni­ka­nyň hü­när­ment­çi­lik bas­gan­ça­gy XV asy­ryň or­ta­la­ry­na çen­li do­wam edip­dir. Bu döw­rüň soň­ky tap­gyr­la­ryn­da (tak­my­nan XII-XIII asyr) Gün­ba­tar Ýew­ro­pa­nyň önüm­çi­li­gin­de dok­ma se­na­ga­ty­nyň kä­bir teh­ni­ki ala­mat­la­ry ýü­ze çyk­ýar.

Hünärmentçilik döwründen önümçilik senagatyna çenli
Hü­när­ment­çi­lik döw­rü­niň be­ýik açyş­la­ry bo­lan kom­pas, ki­tap çap et­mek, me­ha­ni­ki sa­gat ýa­ly oý­lap ta­pyş­lar se­na­gat döw­rün­de has giň­den ula­ny­lyp baş­lan­ýar. Hü­när­ment­çi­lik döw­rün­de yl­myň önüm­çi­lik we teh­ni­ka bi­len ara­bag­la­ny­şy­gy çäk­li bo­lup­dyr: ozal baş­dan önüm­çi­lik bi­len şert­le­nen ta­kyk we te­bi­gat ylym­la­ry (öňi bi­len ast­ro­no­mi­ýa, ma­te­ma­ti­ka we me­ha­ni­ka) ösüp­dir. Ýö­ne bu ylym­la­ryň teh­ni­ka tä­si­ri do­wam­ly bol­man­dyr, çün­ki ol öz ösü­şin­de ne­ti­je­le­re we ýe­ti­len yl­ma däl-de, eý­sem, şol dö­wür­de top­la­nan ägirt uly ama­ly tej­ri­bä we önüm­çi­li­giň dür­li pu­dak­la­ry­na da­ýa­nyp­dyr. Şol wagt­lar­da oba ho­ja­ly­gyn­da, me­tal­lur­gi­ýa­da, dag-mag­dan iş­le­rin­de, ulag­da we şu­ňa meň­zeş­ler­de bar bo­lan tej­ri­be da­ýan­ýan ukyp­la­ryň gor­la­ry, tär­le­ri, däp-des­sur­la­ry kä­wagt na­za­ry­ýet bi­len umu­my­la­şyp­dyr we önüm­çi­lik ýö­rel­ge­le­ri­ne la­ýyk gel­ýän yl­my dü­şün­di­riş­ler­den ju­da ta­pa­wut­la­nyp­dyr.
Dürli ýurtlarda ösüşi
Mü­sü­riň, Me­so­po­ta­mi­ýa­nyň, Het döw­le­ti­niň, Fi­ni­ki­ýa­nyň, Si­ri­ýa­nyň, Hin­dis­ta­nyň, Hy­ta­ýyň, Ame­ri­ka yk­ly­my­nyň, Gre­si­ýa­nyň, Rim im­pe­ri­ýa­sy­nyň mad­dy me­de­ni­ýe­ti dür­li ugur­lar­da öz­bo­luş­ly we aý­dyň yl­my üs­tün­lik­le­re eýe bo­lup­dyr. Ylym ga­dy­my Gre­si­ýa­da aý­ra­tyn üs­tün­lik­ler ga­za­nyp­dyr. Mi­la­dy­dan öň, VI-III asyr­lar­da ol ýer­ler­de te­bi­gy ha­dy­sa­la­ry dü­şün­dir­mä­ge sy­na­nyş­ýan, aja­ýyp na­tur­fi­lo­so­fi­ýa mek­dep­le­ri esas­lan­dy­ry­lyp­dyr.
Ga­dy­my ta­kyk we te­bi­gy ylym­lar­da uçur­syz be­ýik açyş­la­ryň bar­dy­gy­na ga­ra­maz­dan, köp­lenç olar syn­lap oý­la­ny­lan, hy­ýa­ly göz öňü­ne ge­tir­me­ler­den yba­rat bo­lup­dyr. Esa­san hem, mu­ňa Ga­dy­my Gün­do­ga­ryň yl­my de­giş­li bo­lup­dyr. Tej­ri­be­ler­de bar­la­nan akyl­ly-baş­ly teh­ni­ki iş­ler, tä­sin des­sur­lar bi­len ut­gaş­dy­ry­lyp­dyr. Şu­nuň ýa­ly ýag­daý or­ta asyr­lar­da hem bo­lup­dyr.
Wag­tyň geç­me­gi bi­len ylym di­ni tag­ly­ma­tyň tä­si­rin­den üz­ňe­le­şip baş­lap­dyr. Bu, esa­san hem, Gün­ba­tar Ýew­ro­pa­da ýü­ze çyk­ýar. Bu dö­wür­de Hin­dis­tan­da, arap ha­ly­fat­ly­gyn­da, Or­ta Azi­ýa­da, Hy­taý­da, Gün­ba­tar ýurt­la­ryn­da, mö­hüm yl­my açyş­lar bol­ýar, ýö­ne bu ga­za­ny­lan­lar önüm­çi­lik­de di­ňe bö­lek­le­ýin ula­ny­lyp­dyr. Ylym we teh­ni­ka­nyň öza­ra gat­na­şy­gy­nyň tä­ze gör­nü­şi­niň buş­luk­çy­sy XV asy­ryň or­ta­la­ryn­da­ky wa­ka­lar we il­kin­ji top­la­nan ser­ma­ýa bo­lup­dyr.

Oýlap tapyjylaryň hyzmatlary
Müň­ler­çe ýyl­lap do­wam eden teh­ni­ki ösü­şiň ir­ki tap­gyr­la­ry ba­ra­da gür­rüň goz­gap, tä­ze teh­ni­ka­nyň anyk dö­re­di­ji­si­niň ady­ny tu­tup bil­me­ýä­ris. Il­ki­dur­muş gur­lu­şy ta­ry­hy açyş­la­ryň we oý­lap ta­pyş­la­ryň ta­kyk se­ne­si­ni bil­me­ýär. Şeý­le-de bol­sa, olar il­ki­dur­muş me­de­ni­ýe­ti­niň köp san­ly at­syz-sor­suz dö­re­di­ji­le­ri­niň ha­ky­ky gah­ry­man­la­ry bol­ýar. Olar mu­ny öz­le­ri ga­za­nyp­dyr­lar, ody go­rap sak­lap­dyr­lar, pal­ta, ýaý, ga­ýyk, ti­gir, kö­rük sa­na­jy we dok­ma sta­no­gy ýa­ly se­riş­de­le­ri oý­lap ta­pyp­dyr­lar, mag­da­ny ere­dip­dir­ler, ösüm­lik­le­ri sa­pyp­dyr­lar, ýer sür­mek üçin ýa­ba­ny ökü­zden peýdalanypdyrlar.
Şeý­le hem Ýer to­ga­la­gy­nyň dür­li kün­jek­le­rin­dä­ki oý­lap ta­pyş­lar we açyş­lar bir­nä­çe ge­zek gaý­ta­la­nyp­dyr, unu­dy­lyp­dyr, gaý­ta­dan di­kel­di­lip­dir we iň so­ňun­da hem ama­ly tej­ri­be­de tas­syk­la­nyp­dyr. Bi­ze nä­bel­li il­ki­dur­muş teh­ni­ka­sy­ny we me­de­ni­ýe­ti­ni dö­re­di­ji­ler, soň­ra hy­ýa­ly we meş­hur şahs­la­ryň keş­bin­de be­ýan edi­lip­dir. Em­ma tä­ze oý­lap ta­py­jy­lar do­ly aý­dyň­lyk bi­len ýü­ze çyk­ýan­ça, tä­ze gu­ral ýa-da önüm­çi­lik se­riş­de­si­ni dö­ret­mek pro­se­si köp aw­tor­la­ryň – dür­li mil­let­le­riň we­kil­le­ri­niň gat­naş­ma­gy­nyň ne­ti­je­si bo­lup gal­ma­gy­ny do­wam et­dir­ip­dir­ler.
Ýe­riň äh­li yn­san­la­ry­nyň dö­re­di­ji­lik uky­by deň­dir. Em­ma ýü­ze çy­kan ta­ry­hy şert­le­re la­ýyk­lyk­da, bir hal­kyň bel­li bir dö­wür­de bu uky­by­ny ýü­ze çy­kar­mak müm­kin­çi­li­gi uly bo­lup­dyr. Ta­ry­hy ösü­şiň bir­sy­dyr­gyn däl­di­gi, yl­my-teh­ni­ki üs­tün­lik­le­riň Azi­ýa­nyň, Ame­ri­ka­nyň, Ýew­ro­pa­nyň we Af­ri­ka­nyň dür­li-dür­li mil­let­le­ri­niň we­kil­le­ri ta­ra­pyn­dan ga­za­nyl­ma­gy­na alyp bar­ýar.
Her bir mö­hüm teh­ni­ki tä­ze­lik we yl­my açyş dür­li ýurt­la­ryň köp san­ly oý­lap ta­py­jy­la­ry­nyň dö­re­di­ji­li­gi­niň ne­ti­je­si bo­lup dur­ýar. Em­ma bu anyk teh­ni­ki, yl­my üs­tün­lik­le­ri ama­la aşyr­mak­da aý­gyt­ly rol oý­nan alym­la­ryň we oý­lap ta­py­jy­la­ryň şah­sy hyz­ma­ty­ny ke­melt­me­ýär. Olar özün­den öň­kü­le­riň tej­ri­be­si­ne da­ýa­nyp, öň­de goý­lan me­se­lä has do­ly we dog­ry jo­gap ber­ýän, yl­my-teh­ni­ki ösü­şe müm­kin­çi­lik aç­ýan aý­gyt­ly çöz­güt ta­pyp­dyr­lar.