Öý­kün­jeň guş­lar

To­tu­guşlar adam­la­ra öý­kü­nip gep­läp bil­ýän­li­gi se­bäp­li, iň täsin jan­dar­la­ryň bi­ri ha­sap­lan­ýar. Şol se­bäp­li mult­film­ler­de we film­ler­de hem bu jan­dar­la­ra has köp duş ge­lin­ýär. Guş­la­ryň bu gör­nü­şi di­ňe öý­kün­jeň­li­gi bi­len däl, eý­sem, kä­bir ma­te­ma­ti­ki ha­sap­la­ma­la­ry hem ýe­ri­ne ýe­ti­rip bil­ýär­ler.
Özü­ne çe­ki­ji reňk­le­ri bi­len beý­le­ki guş­lar­dan ta­pa­wut­lan­ýan to­tu­guşlar gal­ma­gal­çy bol­ýar. Bu guş­la­ra di­ňe aý­dy­lan sö­zi gaý­ta­lat­mak däl, eý­sem, kä­bir he­re­ket­le­ri hem öw­re­dip bol­ýar. Tro­pik ho­wa­ly ýer­ler­de ýa­şa­ýan guş­la­ryň 350-den gow­rak gör­nü­şi bar. Bu guş­lar Ama­zon­ka to­kaý­lyk­la­ryn­da we Af­ri­ka­da has köp duş gel­ýär­ler. Adam­lar to­tuguş­la­ry XV asyr­dan baş­lap el­de­ki­leş­di­rip baş­lap­dyr­lar. Ola­ryň kä­bir gör­nüş­le­ri öý­de sak­la­ma­ga has amat­ly bol­ýar. Guş­lar, ulu­lyk­la­ry­na gö­rä ki­çi, or­ta we uly to­tuguş­lar hök­mün­de üçe bö­lün­ýär­ler. Ola­ryň bo­ýy gör­nü­şi­ne gö­rä 10 san­ti­metr­den 1 met­re çen­li bol­ýar. Te­bi­gy dur­muş­da olar 15 ýyl­dan 80 ýy­la çen­li ýa­şa­ýar­lar. Ame­ri­kan to­tuguşy, Ama­zon­ka to­tu­guşy we ata wa­ta­ny Awst­ra­li­ýa bo­lan ka­ka­du to­tuguşy has köp el­de­ki­leş­di­ril­ýär. Se­bä­bi bu guş­lar owa­dan, akyl­ly we heň­le­ri gaý­ta­lap bil­me­gi bi­len ta­pa­wut­lan­ýar. Gür to­kaý­lar­da sü­ri bo­lup ýa­şa­ýan to­tuguş­la­ry öz ara­la­ryn­da bat­ly ses çy­kar­mak ar­ka­ly ha­bar­laş­ýar­lar. Guş­la­ryň bu gör­nü­şi mi­we­ler, ir-iý­miş­ler, dä­ne­ler we mör-mö­jek­ler bi­len iý­mit­len­ýär­ler. Ola­ryň aýa­gyn­da öň­de iki, yz­da iki – je­mi dört bar­ma­gy bol­ýar. Ýi­ti dyr­nak­la­ry aga­ja dyr­maş­ma­gy­na we aga­jy köw­me­gi­ne müm­kin­çi­lik ber­ýär. To­tu­guşla­ryň hiç bir gör­nü­şi hö­würt­ge ýa­sa­ma­ýar. Olar agaç şa­ha­la­ryn­da we kert ga­ýa­lar­da­ky kö­wek­ler­de ýa­şa­ýar­lar.
To­tuguş­la­ryň çüňk­le­ri eg­ri bo­lan­soň, di­li ga­lyň bol­ýar. Şol se­bäp­li bu jan­da­ryň ýa­ba­ny we el­de­ki­leş­di­ri­len gör­nüş­le­ri az muk­dar­da söz­le­ri ýat tu­tup, ola­ry gaý­ta­lap bil­ýär­ler. Bu guş­la­ra bir­den köp sö­zi hem yzy­gi­der­li gaý­ta­la­ma­gy öw­re­dip bol­ýar. To­tuguş­la­ra sözi ýat tut­dur­mak we aýt­dyr­mak aň­sat däl. Gu­şa aýtdyr­ma­gy is­le­ýän sö­zü­ňizi her 3 mi­nutdan 4-6 ge­zek gaý­ta­la­ma­ly. To­tu­guşla­ryň hem bir­nä­çe gör­nü­şi bo­lup, ola­ryň ara­syn­da gep­le­me­gi gys­ga wagt­da we uzak wagt­da öw­ren­ýän­le­ri bol­ýar. To­ta bir sö­zi aýt­mak öw­re­di­len­de, haý­sy­dyr bir ýaz­gy­dan däl-de, öz se­siň bi­len aýt­ma­ly bol­ýar. Gör­nüş­le­ri­ne gö­rä, to­tuguş­lar 4-6 hep­de­de gep­le­me­gi öw­ren­ýär­ler. Bu guş­lar saz­la­ry, heň­le­ri, hat­da ada­myň be­den he­re­ket­le­ri­ni hem gaý­ta­lap bil­ýär­ler.

Ýü­ze çen­li sa­nap bil­ýär
Çal to­tuguş (oňa Af­ri­ka çal to­tu­guşy, Kon­go çal to­tuguşy hem di­ýil­ýär) ada­myň se­si­ne iň go­wy öý­kün­ýän guş ha­sap­lan­ýar. Gu­şuň bu gör­nü­şi­ne san sa­na­ma­gy, zat­la­ryň at­la­ry­ny aýt­ma­gy we gys­ga so­rag­la­ra jo­gap ber­me­gi öw­re­dip bol­ýar. Iň akyl­ly jan­dar­la­ryň bi­ri ha­sap­lan­ýan Af­ri­ka çal to­tu­guşy ýüz­den gow­rak sö­zi ýat tu­tup, gaý­ta­lap bil­ýär.
Gy­zyk­ly mag­lu­mat­lar
«Puck» at­ly to­tuguş 1728 sö­zi gaý­ta­lap, Gin­ne­siň re­kord­lar ki­taby­na gir­di.
Te­bi­gat­da sü­ri bo­lup ýa­şa­ýan to­tuguş­lar beý­le­ki to­tuguş­la­ryň se­si­ni ýa-da ýyr­ty­jy haý­wan­la­ryň se­si­ne hem öý­kün­ýär. My­sal üçin, ki­çi­räk guş uly to­tuguşuň­ky ýa­ly ses çy­kar­ýar. Ýa­ba­ny haý­wan­la­ryň se­si­ni çy­kar­mak ark­aly bol­sa, duş­man­la­ryn­dan go­ran­ýar­lar.
Öý­de­çi to­tuguş­lar ga­py­nyň ja­ňy­nyň ýa-da fo­to­en­ja­myň se­si­ne hem öý­kü­nip bil­ýärler.
To­tuguş­la­ryň äh­li gör­nü­şi iý­mi­ti­ni aýa­gy bi­len tu­tup iýip bil­ýän­li­gi bi­len beý­le­ki guş­lar­dan ta­pa­wut­lan­ýarlar. Tä­sin ýe­ri to­tu­guşlar hem edil adam­lar ýa­ly sag­la­kaý we çep­be­keý bo­lup bil­ýär­ler.
Ki­çi gör­nüş­li to­tuguş­lar 15-20 ýyl, or­ta ulu­lyk­da­ky­lar 25-30 ýyl we uly to­tuguş­lar 60-80 ýyl ýa­şa­ýar. Ola­ryň ara­syn­da 100 ýy­la çen­li ýa­şa­ýan­la­ry­nyň bar­dy­gy hem çak­la­nyl­ýar.
Ara to­tuguş­la­ry­na de­giş­li bo­lan Gia­sint ara («Hyacinth macaw») at­ly guş dün­ýä­niň iň uly uçup bil­ýän to­tu­guş ha­sap­lan­ýar. Go­ýy gök reňk­li we gö­zü­niň tö­we­re­gi sa­ry reňk­li bo­lan bu guş ga­na­ty­ny aça­nyn­da 130 san­ti­met­re ýet­ýär.
Ara to­tu­guşla­ry­ň çüňk­le­ri örän güýç­li bol­ýar. Olar çüňk­le­ri bi­len ga­ty ga­byk­ly ir-iý­miş­le­ri, hat­da ko­ko­sy hem dö­wüp bil­ýär.
To­tu­guşla­ryň kä­bir gör­nü­şi bir aýa­gy­nyň üs­tün­de du­rup uk­la­ýar.
Do­mi­ni­ka­nyň (Do­mi­ni­ka Ar­ka­la­şy­gy: Ka­rib deň­zin­de ady­bir ada­da ýer­leş­ýän we tö­we­re­gin­dä­ki ada­la­ry öz içi­ne al­ýan döw­let) baý­da­gyn­da to­tuguşuň Im­pe­ra­to­ryň ama­zo­ny («Ama­zo­na im­pe­ria­lis») at­ly gör­nü­şi­niň şe­ki­li ýer­leş­di­ri­len­dir. Bu guş en­de­mik bo­lup, te­bi­gy durmuşda di­ňe şol ada­lar­da ýa­şa­ýar.
Ka­ka­po at­ly guş­lar dün­ýä­niň iň agyr to­tu­guşy ha­sap­lan­ýar. Di­ňe Tä­ze Ze­lan­di­ýa­da duş gel­ýän bu guş­lar uçup bil­me­ýär­ler. Ola­ryň ag­ra­my 2-4 kg ara­ly­gyn­da bol­ýar.