PAÝHAS damjalary

Bir ge­zek ha­ly­pa öz şä­girt­le­ri­ne or­ta­sy­na ga­ra no­kat goý­lan aras­sa ka­gyzy gör­ke­zip:
– Nä­me gör­ýär­si­ňiz – di­ýen.
Bi­rin­ji­si: – No­ka­dy.
Ikin­ji­si: – Ga­ra no­ka­dy.
Üçün­ji­si: – Go­ýy ga­ra no­ka­dy – di­ýip­dir.
Şon­da halypa şeý­le di­ýen:
– Si­ziň ba­ry­ňyz di­ňe no­ka­dy gör­dü­ňiz, ýö­ne hiç bi­ri­ňi­ziň uly ak ka­gy­za gö­zü­ňiz il­me­di! Biz ada­myň ow­nuk-uşak kem­çi­li­kle­ri­ne-de şeý­le­räk ga­ra­ýa­rys.
***
Şä­girt­le­ri­niň bi­ri ha­ly­pa­syn­dan so­rap­dyr:
– Eger-de kim­dir bi­ri me­ni ur­sa, men näme et­me­li?
Ol şeý­le jo­gap be­rip­dir:
– Eger-de gu­ry aga­jyň şa­ha­sy döw­lüp, üs­tü­ňe gaç­sa nä­me eder­diň?
Şä­girt:
– Beý­le ýag­daý­da men nä­me edip bi­le­rin? Bu bir ýö­ne tö­tän­lik, ýö­ne bir ga­bat gel­me ahy­ryn, çün­ki, ha­çan-da, on­dan gu­ry şa­ha döw­lüp ga­çan­da, men ba­gyň aşa­gyn­da du­ran eke­nim-dä.
Ha­ly­pa şeý­le di­ýen:
– Edil şu­nuň ýa­ly bol. Kim­dir bi­ri sam­syk­lyk edip­dir, ga­har edip­dir-de, se­ni urup­dyr. Bu hem edil üs­tü­ňe agaç­dan şa­ha ga­çan ýa­ly­dyr. Goý, bu ýag­daý se­ni bi­ra­hat et­me­sin, ha­ma­la di­ýer­siň, hiç zat bol­ma­dyk ýa­ly öz ýo­luň bi­len ýö­rä­ber!
***
Suw­dan çy­ka­ry­lan owa­dan­ja daş köp­ri­niň gy­ra­syn­da­ky ki­çi­räk be­lent­lik­dä­ki dür­li gör­nüş­li ösüm­lik­le­riň we gül­le­riň ara­sy­na dü­şüp­dir. Ol du­ran ýe­rin­den aşak gaç­mak is­läp öz ýa­nyn­dan şeý­le di­ýen: “Men bu ösüm­lik­ler bi­len bär­de nä­me ede­ýin? Me­niňem öz do­gan­la­rym bi­len bir­lik­de ýa­şa­sym gel­ýär”.
Ol jan edip, bu mak­sa­dy­na ýe­tip­dir. Ýö­ne, köp wagt geç­män­kä öz yk­ba­lyn­dan na­lap baş­lap­dyr. Onuň üs­tün­den ara­ba­la­ryň ti­gir­le­ri, aýak­la­ry­na nal ka­ky­lan at­lar, sy­ýa­hat­çy­lar dyn­gy­syz ba­sa­lap ge­çip du­rup­dyr­lar. Olar ony eý­läk-beý­läk ag­da­ryp, ýe­re çüm­dü­rip­dir­ler, kä­te bol­sa, lä­bik we taş­lan­dy­lar bi­len üs­tü­ni gö­müp­dir­ler. Şon­dan soň, gör­gü­li daş­ja­gaz eden işi­ne ökü­nip, özü­niň taş­lap gaý­dan ço­la we ra­hat ýe­ri­ne se­re­dip ga­ly­be­rip­dir.
***
Bir ge­zek de­ňiz ke­na­ryn­dan uçup bar­ýan çaý­çaň­ňa­la­ga uly ba­ly­gy tut­mak ba­şar­dyp­dyr. Mu­ny gö­ren ýüz­ler­çe ga­ra gar­galar gu­la­gy­ňy de­şip bar­ýan ga­gyl­dy­la­ry bi­len çaý­çaň­ňa­la­gyň yzyn­dan eňip­dirler. Çaý­çaň­ňa­lak haý­sy ta­ra­pa ýö­nel­se, ga­ra gar­ga­lar hem onuň yzyn­dan gal­man­dyr.
Ahyr­so­ňy kow­gu­dan ýa­dan guş dyr­nak­la­ry­ny açyp, awu­ny ýe­re taş­lap­dyr. Ga­ra gar­ga­lar der­rew onuň yzy­na düş­mek­le­ri­ni bes edip, ýe­re ga­çan ba­ly­ga to­pu­lyp­dyr­lar.
Çaý­çaň­ňa­lak kow­gu­dan ha­las bo­lup, dynç al­mak üçin aga­jyň şa­ha­sy­na go­nup­dyr. Ol bu ra­hat­lyk­dan lez­zet alyp, öz ýa­nyn­dan şeý­le di­ýip­dir: “Bu ba­lyk me­niň bar ra­hat­ly­gy­my boz­dy. Ony taş­la­dy­mam we­lin, der­rew me­ni öz er­ki­me goý­du­lar!”.
Adam “ba­ly­gy” tu­tup sak­la­ýar­ka, ýag­ny is­leg­le­ri gur­şap al­ýar­ka, ala­da­ly dur­muş­da ýa­şa­ma­ga mej­bur bol­ýar. Ha­çan-da, adam özü­ni köp­lenç bet­bagt ed­ýän is­leg­le­rin­den el çe­ken­de, kal­by aram ta­pyp, sa­ga­da­ta go­wuş­ýar.
***
Bir ýo­la bir akyl­dar özü­niň bir­nä­çe şä­girt­le­ri­niň öňün­de sa­pak be­rip dur­ka, şeý­le my­sal ge­ti­rip­dir. Ol ul­la­kan aý­na­dan edi­len ga­by alyp, ony iri daş­lar bi­len dol­du­ryp­dyr. Soň­ra ol ga­by sto­luň üs­tün­de go­ýup, şä­girt­le­rin­den onuň do­lup-dol­man­dy­gy­ny so­rap­dyr. Hem­me­ler onuň do­lu­dy­gy­ny tas­syk­lap­dyr­lar.
On­soň akyl­dar owun­jak ça­gyl­la­ry ga­ba gu­ýup, ony bir­nä­çe ge­zek ça­la­rak sil­ke­läp­dir. Owun­jak ça­gyl­lar daş­la­ryň ara­la­ry bi­len dü­şüp, go­wuz ýer­le­ri­ni dol­du­ryp­dyr. Soň­ra ol şägirtlerinden ýe­ne-de ga­byň do­lup-dol­man­dy­gy­ny so­rap­dyr. Olar ýe­ne-de ga­byň do­lu­dy­gy­ny tas­syk­lap­dyr­lar.
Soň­ra akyl­dar sto­luň aşa­gyn­dan içi çä­ge­li ga­by çy­ka­ryp, ony hem ga­ba gu­ýup­dyr. El­bet­de, çä­ge ga­byň için­de ga­lan iň soň­ky boş­luk­la­ry hem dol­du­ryp­dyr.
Iň so­ňun­da ol bi­rin­ji ga­ba meň­zeş ikin­ji ga­by tek­je­den alyp, ony çä­ge bi­len dol­du­ryp­dyr. Soň­ra oňa iri daş­la­ryň bi­ri­ni syg­dyr­ma­ga dyr­ja­şyp­dyr, ýö­ne ol ba­şa bar­man­dyr, çün­ki mu­ňa çä­ge päs­gel be­rip­dir.
– In­di bol­sa – di­ýip, akyl­dar şä­girt­le­ri­ne ýüz­le­nip­dir:
– Men şu gap­la­ryň üs­ti bi­len öz dur­mu­şy­ňy­za akyl ýe­tir­me­gi­ňi­zi is­le­dim! Iri daş­lar dur­muş­da­ky iň esa­sy zat­la­ryň tym­sa­ly: bu si­ziň maş­ga­la­ňyz, si­ziň ýan­ýol­da­şy­ňyz, si­ziň ça­ga­la­ry­ňyz, si­ziň sag­ly­gy­ňyz. Dur­mu­şy­ňyz­da di­ňe şu zat­lar bol­sa hem ony boý­dan-ba­şa ma­ny-maz­mun bi­len dol­du­ryp bol­ýar. Ow­nuk ça­gyl­lar bol­sa, iş, öý, goş-go­lam ýa­ly maş­ga­la ze­rur­lyk­la­ry­ny aň­lad­ýar. Çä­ge bol­sa, dur­muş­da­ky ow­nuk-uşak zat­la­ry, gün­de­lik ala­da-hy­syr­dy­la­ry ala­mat­lan­dyr­ýar. Eger-de, ga­by­ňy­zy owalbaşdan oýlanman, çä­ge bi­len dol­dur­sa­ňyz, on­da eý­ýäm, hiç hi­li da­şa ýer gal­maz. Dur­muş­da hem şeý­le bol­ýar: eger-de sen bar bo­lan güýç-gaý­ra­ty­ňy ownuk-uşak zat­la­ra sarp et­seň, on­da eý­ýäm, mö­hüm zat­la­ra hiç hi­li ýer gal­ma­ýar. Siz er­ňe­gi­ne çen­li çä­ge bi­len dol­du­ry­lan ga­ba meň­zär­si­ňiz. Şo­nuň üçin öz ün­sü­ňi­zi iň esa­sy zat­la­ra gö­nük­di­riň, öz ene-ata­ňy­za, ça­ga­la­ry­ňy­za, ýan­ýol­da­şy­ňy­za wagt ta­pyň, öz sag­ly­gy­ňy­za se­re­diň! Şon­da-da si­ze işi­ňi­zi et­mä­ge, öýüňi­ze se­ret­mä­ge we beý­le­ki­le­re ýe­ter­lik wagt ta­py­lar.
Uly daş­la­ry­ňy­za ese­wan bo­luň, ola­ry göz­den syp­dyr­maň – di­ňe şo­lar has äh­mi­ýet­li, beý­le­ki­le­ri­niň ba­ry di­ňe çä­ge.
***
Bir ýo­la iki dos­tuň sö­zi aza­şyp, bi­ri beý­le­ki­si­niň ýü­zü­ne bir şar­pyk ça­lyp­dyr. Beý­le­ki şap­badyň zar­by­na er­bet awu­nyp­dyr, ýö­ne se­si­ni çy­kar­man çä­gä­niň ýü­zü­ne “Şu gün jan ýa­ly dos­tum­dan şap­bat iý­dim” di­ýip ýa­zyp­dyr.
Ola­ryň ýo­ly güýç­li ak­ýan der­ýa­nyň üs­tün­den dü­şüp, suw­dan ge­çip bar­ýar­ka­lar şap­bat iýen dos­ty su­wa gark bo­lup ug­rap­dyr. Ýö­ne dos­ty ony ha­las edip­dir. Ol özü­ne ge­len­den soň, der­ýa­nyň ke­na­ryn­da­ky uly daş bö­le­gi­ne “Şu gün jan ýa­ly dos­tum me­ni ha­las et­di” di­ýip ýa­zyp­dyr.
Öz dos­tu­na şar­pyk uran hem-de ony ha­las eden öz dos­tun­dan so­rap­dyr:
– Ha­çan-da se­ni kem­si­dem­de, sen ony çä­gä ýaz­dyň, in­di bol­sa, da­şa ýaz­ýar­syň. Nä­me üçin?
Dos­ty şeý­le jo­gap be­rip­dir:
Ha­çan-da, kim­dir bi­ri bi­zi kem­si­den­de, ýel­le­riň sü­pü­rip taş­la­ma­gy üçin ony çä­gä ýaz­ma­ly. Ýö­ne, ha­çan-da, kim­dir bi­ri bi­ze ýag­şy­lyk eden-de hiç bir ýel-ýag­myr oňa kär et­mez ýa­ly da­şyň ýü­zü­ne oýup ýaz­ma­ly.
***
Ýo­luň ug­ry bi­len aý ýa­ly gör­me­geý gyz gel­ýän eken. Bir­den­kä, gyz yzyn­dan bir og­la­nyň gel­ýän­di­gi­ni aňyp­dyr. Ol yzy­na öw­rü­lip, şeý­le di­ýip­dir:
– Aýt­sa­ňyz­laň, siz nä­me üçin me­niň yzy­ma dü­şüp gel­ýä­ňiz?
Og­lan şeý­le jo­gap be­rip­dir:
– Sen bir ba­kyş­da kal­bym­da tagt gu­rup, onuň sol­ta­ny bol­duň, sen me­ni özü­ňe şeý­le bir ma­ýyl ed­ýär­siň we­lin, yzyň­dan gal­man ýö­re­mä­ge mej­bur bol­ýa­ryn. Men sen­de öz göw­nüm­dä­ki ze­na­nyň keş­bi­ni gör­ýä­rin. Sen me­niň kal­by­my özü­ňe ýe­sir et­diň!
Gö­zel gyz bi­raz dy­myp, soň­ra şeý­le di­ýip­dir:
– Yna­nar ýa­ly däl. Sen ma­ňa nä­dip beý­le tiz aşyk bo­lup bil­diň? Ýö­ne me­niň gyz ji­gim men­de­nem has owa­dan, men­de­nem has my­la­kat­ly. Ol me­niň yzym­dan gel­ýär, se­ret oňa!
Og­lan bi­raz sä­gi­nip, soň yzy­na öw­rü­lip­dir, ýö­ne onuň göz­le­ri bir gar­ry kem­pir­de eg­le­nip­dir. Og­lan eý­ýäm, özün­den ara­ny açyp bar­ýan gy­zyň yzyn­dan ýet­mek üçin ädi­mi­ni çalt­laş­dy­ryp­dyr. Ol ýe­re üm­süm se­re­dip, ka­ýyl­lyk bi­len şeý­le di­ýip­dir:
– Aýt­sa­ňyz­laň, siz nä­dip ýa­lan söz­läp bil­di­ňiz?
Gyz ýyl­gy­ryp, şeý­le jo­gap be­rip­dir:
– Aý oglan, se­nem ma­ňa ha­ky­ka­ty aýt­ma­dyň ahy­ryn. Sen ma­ňa özü­ňi söý­gü­den joş­ýan ýa­ly edip gör­ke­zip bil­diň. Eger-de, aýd­ýan­la­ryň çyn bol­sa, nä­me üçin yzy­ňa öw­rü­lip, baş­ga bir aýa­la se­re­dip bil­di­ňiz?
***
Tek­je­de suw iç­mek üçin ni­ýet­le­nen ki­çi­jik to­ýun küý­ze­jik du­ran eken. Ota­gyň kün­jün­de bol­sa, suw­suz­lyk­dan ag­zy ke­päp gi­den has­sa ýa­tan eken. Ol “Suw, suw”, di­ýip, üz­nük­siz gaý­ta­la­ýar­dy. Hä­zir­ki ýag­daý­da oňa kö­mek ede­re adam ýok­dy. Has­sa na­ýyn­jar­lyk bi­len suw so­rap, za­ryn iň­ňil­de­ýär­di. Ahy­ry bu ýag­da­ýa küý­ze­jik du­rup bil­me­di. Onuň mu­ňa re­hi­mi in­di.
Ol has­sa­nyň dü­şe­gi­ne to­ga­la­nyp bar­dy we onuň eli­niň de­ňin­de sak­lan­dy. Has­sa gö­zü­ni açan­da, küý­ze­ji­ge gö­zi düş­di. Adam bar güý­jü­ni jem­läp, küý­zä­ni al­dy-da ke­pän do­dak­la­ry­na go­laý­laş­dyr­dy. Ýö­ne ol küý­ze­ji­giň boş­du­gy­na göz ýe­tir­di. Has­sa­nyň ga­ha­ry ge­lip, küý­ze­ji­gi di­wa­ra ta­rap aý­lap ur­dy. Ol di­wa­ra de­gip, çym-pyt­rak bo­lup git­di.
Ýag­şy­lyk ediň – eger-de, kim­dir bi­ri si­ze kö­mek et­mä­ge sy­na­nyş­sa, ýö­ne onuň ta­gal­la­la­ry ne­ti­je­siz bol­sa, ony to­ýun bö­le­jik­le­ri­ne öwür­mäň!
***
Bir adam Sok­ra­ta ýüz­le­nip şeý­le di­ýip­dir:
– Dos­tuň sen ba­ra­da nä­me di­ýe­ni­ni bil­ýäň­mi?
– How­luk­ma – di­ýip, Sok­rat ony sak­lap­dyr.
– Sen ma­ňa aýt­jak bol­ýan zat­la­ry­ňy il­ki üç elek­den ge­çir.
– Üç elekden?
– Bir zat aýt­maz­dan ozal, ony üç ge­zek ele­me­li. Il­ki ha­ky­kat ele­gin­den. Sen mu­nuň ha­ky­kat­dy­gy­na ynan­ýaň­my?
– Ýok, men mu­ny di­ňe eşit­dim.
– Diý­mek, on­da sen mu­nuň ha­ky­kat­dy­gy­ny ýa-da ýa­lan­dy­gy­ny hem bil­me­ýän eke­niň. On­da ikin­ji elek­den – go­wu­lyk ele­gin­den ge­çi­re­li. Sen me­niň dos­tum ba­ra­da haý­sy­dyr bir go­wy za­dy aýt­mak­çy­my?
– Ýok, ter­si­ne.
– Diý­mek on­da, siz onuň ha­ky­kat­dy­gy­na yna­my­ňyz bol­ma­sa hem, ol ba­ra­da haý­sy­dyr bir er­bet za­dy aýt­mak­çy bol­ýar­sy­ňyz-da. Üçün­ji elek­den – peý­da ele­gin­den ge­çir­mä­ge sy­na­ny­şa­ly. Se­niň aýt­jak bol­ýan zat­la­ry­ňy me­niň diň­le­me­gim şeý­le ze­rur­my?
– Ýok, onuň ze­rur­ly­gy ýok.
– Diý­mek, on­da se­niň ma­ňa ýe­tir­jek bol­ýan zat­la­ryň­da ha­ky­kat-da, go­wu­lyk-da, peý­da-da ýok. On­da ony nä­me üçin aýt­jak bol­ýaň – di­ýip Sok­rat sö­zü­ni jem­läp­dir.
***
Bir­wagt bir gar­ry ze­nan ýa­şap­dyr. Ol ýa­şy­nyň bir­çe­ne ba­ran­dy­gy­na ga­ra­maz­dan, özü­ni ju­da ýe­ňil du­ýup­dyr. Ol “Ju­wan­ly­gyň ýaş bi­len bag­la­ny­şy­gy ýok, ýaş­lyk – bu di­ňe gör­nüş, em­ma ýa­şyň ula­lyş­ma­gy bi­le­nem, sagdyn durmuş ýörelgesini alyp baryp, ýaş gör­nüp bol­ýar” di­ýen pi­ki­ri aýt­ma­gy go­wy gör­ýän eken.
Bu gar­ry ze­na­nyň dur­muş ýö­rel­ge­si­ne köpler geň gal­ýan eken.
– Dur­mu­şy­ňyz­da haý­sy­dyr bir bu­lu­dyň bol­maz­ly­gy müm­kin däl? – di­ýip onuň myh­man­la­ry­nyň bi­ri dil açyp­dyr.
– Bu­lut­my? – di­ýip gar­ry ze­nan ýyl­gy­ryp­dyr: – El­bet­de! On­da bu nur­ly ýag­myr ni­re­den bol­sun – di­ýip, ol sözüniň üstü­ni ýe­ti­rip­dir.
Sag­dyn pi­kir ada­ma ga­nat ber­ýär, beý­le­ki­si bol­sa, pi­şek.
Ter­ji­me eden
Ýe­gen­mäm­met Taý­ly­ýew,
“Za­man-Türk­me­nis­tan”.