Ýeriň buzly gatlagy

Topragyň buz bi­len bi­le­lik­de sak­lan­ýan do­ňan gat­la­gy­na per­maf­rost di­ýil­ýär. Do­ňan gat­la­ga per­maf­rost di­ýil­me­gi üçin onuň iki ýyl we has köp wagt­lap do­ňup du­ran bol­ma­gy ge­rek. Per­maf­rost gu­ry ýer­de bol­şy ýa­ly deň­ziň ýü­zün­de hem bo­lup bil­ýär. Hä­zir­ki wagt­da Ýer ýü­zü­niň 35 mil­li­on ine­dör­dül met­ri­ni do­ňan gat­lak eýe­le­ýär. Ame­ri­ka­nyň de­mir­ga­zy­gy, Ýew­ro­pa­nyň, Azi­ýa­nyň, De­mir­ga­zyk buz­ly um­ma­ny­nyň ada­la­ry hem-de An­tark­ti­da per­maf­ros­tyň ýaý­ran ýe­ri ha­sap­lan­ýar. Per­maf­ros­tyň çuň­lu­gy 1000 metr­den ge­çip bil­ýär. Ýa­ku­ti­ýa­da­ky Wil­ýuý der­ýa­sy­nyň ýo­kar­ky ke­na­ryn­da­ky per­maf­ros­tyň çuň­lu­gy 1370 met­re ýet­ýär. Per­maf­rost Ýer ýü­zü­niň 25 gö­te­ri­min­den gow­ra­gy­ny tut­ýar. Rus­si­ýa­nyň meý­da­ny­nyň 60-65 gö­te­ri­mi­ni per­maf­rost eýe­le­ýär. Gün­do­gar Si­bir­de we Za­baý­kal­ýe­de per­maf­rost has giň­den ýaý­ran­dyr. Per­maf­rost top­rak­da köp muk­dar­da or­ga­ni­ki ug­le­rod, ösüm­lik ga­lyn­dy­la­ry we beý­le­ki mad­da­lar bol­ýar. Per­maf­ros­tyň aşa­ky gat­lak­la­ryn­da, esa­san, mi­ne­ral­lar­dan eme­le ge­len top­rak bol­ýar. Oňa iş­jeň däl top­rak di­ýi­li­ýär. Per­maf­ros­tyň iň üs­tün­dä­ki top­ra­gyň doň­ma­ýan­ly­gy üçin oňa iş­jeň gat­lak di­ýil­ýär. Bu gat­lak tom­suň ys­sy aý­la­ryn­da ere­ýär we güýz­de ýe­ne doň­ýar. Şol wagt iş­jeň gat­la­gyň ga­lyň­ly­gy ba­ry-ýo­gy 10-15 san­ti­metr bol­ýar.
Ýer ýü­zü­niň de­mir­ga­zy­gyn­da­ky kä­bir oba­lar we hat­da şä­her­ler müň­ler­çe ýyl­dan bä­ri ere­män du­ran buz gat­la­gy­nyň, ýag­ny per­maf­ros­tyň üs­tün­de gur­lup­dyr. Do­ňan top­rak­da­ky or­ga­ni­ki ug­le­rod ýüz­ler­çe ýyl­lap, çüý­re­män sak­lan­ýar. Bu bol­sa, ir­ki dö­wür­ler­de şol se­bit­dä­ki ösüm­lik dün­ýä­si ba­ra­da mag­lu­mat al­ma­ga ýar­dam ed­ýär. Alym­lar ere­di­len per­maf­rost­dan 400 müň ýyl­dan gow­rak ozal­ky mik­rob­la­ry tap­dy­lar. Hä­zir­ki wagt­da Ýer ýü­zü­niň kä­bir ýer­le­rin­de per­maf­ros­tyň ere­ýän­di­gi­ne ga­bat ge­lin­ýär. Bu ýag­da­ýa eme­li hem­ra­lar ar­ka­ly kos­mos­dan gö­zeg­çi­lik edil­ýär.