Kim, ha­çan oý­lap tap­dy?

Elekt­rik ener­gi­ýa­sy­nyň oý­la­nyp ta­pyl­ma­gy adam­zat ta­ry­hyn­da­ky mö­hüm açyş­la­ryň bi­ri bol­ýar. Bu açyş beý­le­ki açy­şlaryň hem baş­lan­gy­jy bol­ýar. Eý­sem, elekt­rik to­gu­ny kim we ha­çan oý­lap tap­dy­ka?! Hä­zir­ki wagt­da elekt­rik to­gy dur­mu­şy­my­zyň bir bö­le­gi­ne öw­rül­di. Adam­lar gün­de­lik dur­mu­şy­nyň her ug­run­da elekt­rik ener­gi­ýa­sy­ny ulan­ýar­lar. Elekt­rik ener­gi­ýa­sy­nyň oý­la­nyp ta­pyl­ma­gy­na de­giş­li dür­li çeş­me­ler­de, dür­li mag­lu­mat­lar bar. Ta­ry­hy ýaz­gy­lar­da elekt­rik to­gu­ny açan il­kin­ji ada­myň Ben­ja­min Frank­lin­di­gi aý­dyl­ýar. Bu ugur­da­ky il­kin­ji sy­nag­lar Frank­li­niň ýa­şap ge­çen döw­rün­de ge­çi­ri­lip­dir. Bu sy­nag­la­ryň ne­ti­je­sin­de elekt­rik bi­len ýyl­dy­ry­myň ara­syn­da­ky bag­la­ny­şyk ýü­ze çy­ka­ryl­dy. Şeý­le-de bol­sa, elekt­rik to­gu­nyň oý­la­nyp ta­py­lan döw­ri mi­la­dy­dan öň­ki 600-nji ýyl­lar ha­sap­lan­ýar. Grek­ler ýe­lek­li ma­ta­la­ry sür­tüp, güýç­li agyr­lyk güý­jü­ni dö­re­dip, elekt­rik uç­gu­ny ar­ka­ly sta­tik elekt­rik gör­nü­şi­ni dö­re­dip­dir­ler. 1600-nji ýyl­lar­da bol­sa, iň­lis fi­zi­gi Wil­ýam Gil­bert kä­bir ma­te­ri­al­la­ryň sür­tül­me­gi ne­ti­je­sin­de «güý­ji» kes­git­läp­dir. Bir­nä­çe ýyl­dan soň, iň­lis aly­my To­mas Braun öz ki­ta­byn­da il­kin­ji ge­zek elekt­rik sö­zü­ni ulanýar. 1752-nji ýyl­da Ben­ja­min Frank­lin ýyl­dy­rym­dan il­kin­ji uç­gu­ny açar bi­len «tut­ma­gy» ba­şar­dy.
Şeý­le-de bol­sa, kä­bir hi­mi­ki mad­da­la­ryň ne­ti­je­sin­de elekt­rik ön­dür­mek uky­by 1800-nji ýyl­da ital­ýan fi­zi­gi Ales­sand­ro Wol­ta ta­ra­pyn­dan dö­re­dil­di.
Elekt­rik to­gu­ny oý­lap ta­py­jy hök­mün­de ka­bul edi­len iň­lis fi­zi­gi Wil­ýam Gil­bert bu re­ak­si­ýa­ny la­tyn­ça «elekt­rik» sö­zü­ne esas­lan­ýan zat­la­ryň, elekt­rik sür­tül­me­si ne­ti­je­sin­de ýü­ze çyk­ýan güýç di­ýip kes­git­le­di.
Elekt­rik bi­len yşyk­lan­dy­ry­lan il­kin­ji ýa­şa­ýyş meý­da­ny Fran­si­ýa­nyň Li­on şä­he­rin­dä­ki Im­pe­ra­tor kö­çe­si­dir. Im­pe­ra­tor kö­çe­si 1857-nji ýyl­da ark lam­pa­la­ry bi­len yşyk­lan­dy­ryl­dy. 1878-nji ýyl­da bol­sa, Fran­si­ýa­nyň Pa­riž şä­he­rin­dä­ki Ope­ra kö­çe­si yşyk­lan­dy­ryl­dy. Elekt­rik ener­gi­ýa­sy­ny tä­jir­çi­lik mak­sat­ly ulan­mak 1882-nji ýyl­da «JPMor­gan Cha­se» kom­pa­ni­ýa­sy ta­ra­pyn­dan ama­la aşy­ryl­dy.
Dün­ýä­dä­ki il­kin­ji elekt­rik be­ke­di 1878-nji ýyl­da Ang­li­ýa­da meş­hur fi­zik Wil­ýam Jorj Armst­rong ta­ra­pyn­dan sun­gat ga­le­re­ýa­sy­ny ýag­ty­lan­dy­ryl­mak üçin gu­rul­dy. Il­kin­ji gid­roe­lekt­rik stan­si­ýa­sy 1881-nji ýyl­da ABŞ-nyň Nia­ga­ra şagla­wu­gy­nyň go­la­ýyn­da «Şel­kopf elekt­rik be­ke­di» ady bi­len dö­re­dil­di. Il­kin­ji elekt­rik ul­ga­my 1885-nji ýyl­da Şweý­sa­ri­ýa­da pes wolt­ly we 1889-njy ýyl­da Ita­li­ýa­da ýo­ka­ry wolt­ly gu­rul­dy. «Pearl Street» elekt­rik be­ke­di 1882-nji ýyl­da Nýu-Ýork­da To­mas Edi­son ta­ra­pyn­dan açyl­dy. Bu be­ke­diň 5 müň lam­pa­ny ýak­ma­ga müm­kin­çi­li­gi bo­lup­dyr.

Gurbangeldi Kulyýew,
S.A.Nyýazow adyndaky Türkmen oba hojalyk uniwersitetiniň mugallymy.