Mil­li Li­de­ri­miz tä­ze be­lent­lik­le­re ýet­mek­de ylym-bi­lim ul­ga­my­ny ös­dür­me­giň der­wa­ýys­dy­gy­ny şeý­le bel­le­ýär: “Şöh­ra­ty gün-gün­den ar­şa gö­te­ril­ýän türk­men di­ýa­ry­ny ösüş­le­riň tä­ze be­lent­lik­le­ri­ne ýe­tir­mek­de döw­le­tiň esa­sy sü­tün­le­ri­niň bi­ri bo­lan ylym we bi­lim ul­ga­my­ny kä­mil­leş­dir­mek esa­sy mak­sat­la­ry­my­zyň bi­ri­dir”. Şeý­le-de, Ar­ka­dag Pre­zi­den­ti­miz ýüz­ýyl­lyk­la­ryň do­wa­myn­da türk­men top­ra­gy ylym-bi­lim oja­gy­nyň mer­ke­zi bo­lup, dün­ýä­niň meş­hur alym­la­ry Merw, Amul, Kö­ne­ür­genç, Abi­wert ýa­ly şä­her­ler­de öz­le­ri­niň dün­ýä äh­mi­ýet­li yl­my açyş­la­ry­ny, oý­lap ta­pyş­la­ry­ny ama­la aşy­ran­dyk­la­ry­ny bel­läp geç­ýär.
Ha­ky­kat­dan-da, sel­juk­lar döw­rü­niň ylym hem bi­lim ul­ga­myn­da­ky ägirt uly äh­mi­ýe­te eýe bo­lan “Ny­za­my­ýe med­re­se­le­ri” diý­lip at­lan­dy­ry­lan med­re­se­ler ga­dy­my hal­ky­my­zyň asyr­la­ryň do­wa­myn­da be­lent de­re­je­li bi­lim­li bol­ma­gy­na uly rol oý­nap­dyr­lar.
Go­ja ta­ry­hy­my­zyň şa­ýat­lyk edi­şi ýa­ly, sel­juk­lar döw­rü­niň il­kin­ji med­re­se­si Tog­rul be­giň hä­kim­lik eden döw­rün­de onuň he­ma­ýa­ty bi­len gur­lup­dyr. Sel­juk im­pe­ri­ýa­sy­nyň ber­käp, güý­jäp baş­lan döw­rün­den (Sol­tan Alp Ars­la­nyň hä­kim­lik eden wag­ty) bi­li­me, aň-dü­şün­jä uly äh­mi­ýet ber­lip baş­lan­ýar. Şu ha­dy­sa Alp Ars­la­nyň soň­ra, Mä­lik şa­nyň baş we­zi­ri bo­lan Ny­za­my Mül­küň uly ta­gal­la­sy­nyň bo­lan­dy­gy­na şa­ýat­lyk ed­ýän kä­bir ta­ry­hy mag­lu­mat­lar sak­la­nyp ga­lyp­dyr. Sel­juk­lar döw­rün­de il­kin­ji med­re­se Ny­şa­pur­da 1066-njy ýyl­da bi­na edil­ýär. Med­re­sä bu ugur­da iň uly ta­gal­la eden meş­hur we­zi­riň ha­ty­ra­sy­na “Ny­za­my­ýe” diý­lip at ber­lip­dir. Ny­za­my Mülk ýe­ter­lik so­wat­ly bo­lan­soň, döw­le­tiň bin­ýa­dy­ny ber­kid­ýän när­sä­niň öze­nin­de bi­li­miň we yl­myň ýat­ýan­dy­gy­na ju­da oňat dü­şü­nip­dir. Gaz­na­ly döw­le­ti­niň hö­küm­dar­la­ry Mah­myt Gaz­na­ly­nyň we Mes­gut Gaz­na­ly­nyň za­ma­na­syn­da hem hu­su­sy med­re­se­le­riň en­çe­me­si bo­lup­dyr. Olar ýer­li met­jit­le­re de­giş­li bo­lup, olar­da ys­lam di­ni bi­len bag­ly ugur­lar öw­re­di­lip­dir.
Ny­za­my Mül­küň med­re­se­ler gur­mak ba­ra­da­ky ta­gal­la­la­ry düýp­li bi­lim re­for­ma­sy­ny eme­le ge­ti­rip­dir. Onuň gu­ran med­re­se­le­ri öz­baş­dak ylym oja­gy bo­lup, di­ni ders­ler bi­len bir ha­tar­da, dün­ýe­wi ylym­lar öw­re­di­lip­dir, ola­ra döw­let ta­ra­pyn­dan he­ma­ýat edi­lip­dir.
Mu­ham­met al-Ga­za­ly, Sag­dy Şi­ra­zy, Jü­weý­ni, Sa­byt Ho­jan­dy ýa­ly alym-şa­hyr­la­r “Bag­dat ny­za­my­ýe­sin­de” mu­gal­lym­çy­lyk edip­dir­ler we şol ýer­de dö­re­di­ji­lik ýo­lu­na baş­lap­dyr­lar. Mun­dan baş­ga-da Reý­de, Sa­mar­kant­da, Amul­da, Ho­rezm­de, Bas­ra­da, Hy­rat­da, Mo­sul­da je­mi ýü­ze go­laý “ny­za­my­ýe­le­riň” açyl­ma­gy, olar­da jem­gy­ýe­tiň äh­li gat­lak­la­ryn­dan hö­wes bil­di­ren ýaş­la­ryň bi­lim alyp bil­mek­le­ri şol döw­rüň bi­lim ul­ga­myn­da uly üs­tün­lik­dir.
Sel­juk­lar za­ma­nyn­da il­kin­ji ge­zek döw­let ta­ra­pyn­dan ta­lyp hak­la­ry tö­le­ni­lip baş­la­nyp­dyr. “Ny­za­my­ýe med­re­se­le­rin­de” okuw otag­la­ryn­dan baş­ga, umu­my ýa­şa­ýyş ja­ýy, ki­tap­ha­na, dynç alyş otag­la­ry, ham­mam, met­jit, has­sa­ha­na bo­lup­dyr. Döw­let ta­ra­pyn­dan her ýyl “ny­za­my­ýe­le­riň” gu­rul­ma­gy­na we ola­ryň ha­ra­ja­ty­na 600 müň di­nar goý­be­ri­lip­dir.
Med­re­se­le­riň gu­rul­ma­gy hal­kyň bi­li­mi­ni art­dyr­mak bi­len çäk­len­män, jem­gy­ýet­çi­lik gur­lu­şy­nyň äh­li ugur­la­ry­na öz tä­si­ri­ni ýe­ti­rip­dir. Or­ta asyr­lar­da ru­hy sag­dyn­lyk, ikin­jii no­bat­da, yla­hy ide­ýa­lar bi­len aý­ryl­maz bag­lany­şyk­ly bo­lup­dyr. Şo­ňa gö­rä, düýp yla­hy (or­to­dok­sal) ys­lam ide­ýa­la­ry “Ny­za­my­ýe” med­re­se­le­ri­niň esa­sy ül­şü­ni eme­le ge­ti­rip­dir. Med­re­se­ler, bir ta­rap­dan, sün­ni mez­he­bi­niň wa­gyz­çy­la­ry bo­lup hyz­mat eden bol­sa­lar, ikin­ji ta­rap­dan, halk­la­ryň me­de­ni we di­ni ugur­dan bü­te­wi­li­gi­ni eme­le ge­ti­ri­ji hök­mün­de çy­kyş edip­dir­ler. “Ny­za­mi­ýe­le­riň” dün­ýä­niň dür­li ýer­le­rin­den oka­ma­ga ge­len ta­lyp­la­ryň üs­ti bi­len öz meş­hur­ly­gy­nyň art­­ma­gy Sel­juk döw­le­ti­niň has pug­ta­lan­ma­gy­na ge­ti­rip­dir. Ga­ly­ber­se-de, Ny­za­my ­Mül­küň ýur­dy do­lan­dyr­mak­da­ky li­be­ral hä­si­ýe­ti, im­pe­ri­ýa­nyň ýaý­ran ýer­le­rin­de tä­ze­çil, yla­la­şy­jy­lyk­ly ga­ra­ýyş­la­ryň iler­le­me­gi­ne müm­kin­çi­lik dö­re­dip­dir. Ylym äle­min­dä­ki açyş­lar we tä­ze­lik­ler, il­ki bi­len med­re­se­ler­de aýan edi­lip­dir, olar ha­kyn­da pi­kir alyş­ma­lar gu­ra­lyp­dyr. Ny­za­my Mülk dür­li he­ma­ýat be­ri­ji di­ni we jem­gy­ýet­çi­lik gu­ra­ma­la­ry­ny “ny­za­my­ýe­le­riň” üp­jün­çi­li­gi­ni gow­ulan­dyr­ma­ga çek­me­gi ba­şa­ryp­dyr. Kä­bir med­re­se­ler­de ta­lyp hak­la­ry döw­let ta­ra­pyn­dan tö­le­nip, beý­le­ki ha­ra­jat­la­ry he­ma­ýat be­ri­ji gu­ra­ma­lar (wu­kuf) ta­ra­pyn­dan ama­la aşyr­lyp­dyr.
“Ny­za­m­ýe” med­re­se­le­riň iň meş­hu­ry 1067-nji ýyl­da açy­lan we ýo­ka­ry bi­lim be­ren Bag­dat med­re­se­si ha­sap edil­ýär. Bu med­re­sä­niň gur­lu­şy­gy­na we üp­jün­çi­li­gi­ne 60 müň al­tyn di­nar harç­la­nyp­dyr. Bi­na ýo­ka­ry hil­li pal­çyk­dan sa­l­nyp­dyr we öz­bo­luş­ly bi­na­gär­çi­lik gör­nü­şe eýe bo­lup­dyr.
Med­re­se açyk how­ly­nyň tö­we­re­gin­de se­tir­le­ýin ine­dör­dül şe­kil­de ýer­leş­di­ri­len ki­çi­räk güm­mez­li otag­lar­dan yba­rat bo­lup, how­ly­nyň or­ta­syn­da uly bol­ma­dyk suw çüw­di­ri­mi ýer­leş­di­ri­lip­dir. Med­re­sä­niň her bur­çun­da ulu­ly-ki­çi­li dört eý­wan bo­lup, kyb­la bak­ýan eý­wan beý­le­ki­ler­den has ulu­ly­gy we owa­dan­ly­gy bi­len ta­pa­wut­la­nyp­dyr. Adat­ça, ol eý­wan met­jit hök­mün­de ula­ny­lyp­dyr. On­dan baş­ga-da ob­ser­wa­to­ri­ýa­nyň we bar­lag la­bo­ra­to­ri­ýa­sy­nyň bol­ma­gy, ýo­kar­da bel­le­ý­şi­miz ýa­ly, öz döw­rü­niň iň meş­hur alym­la­ry­nyň işe çe­kil­me­gi beý­le­ki med­re­se­ler­den ony has ta­pa­wut­la­n­dy­ryp­dyr. Bag­dat med­re­se­si­niň ki­tap­ha­na­sy­na di­ňe he­ma­ýat gu­ra­ma­la­ry (wu­kuf) ta­ra­pyn­dan kö­mek hök­mün­de 6 müň jilt ki­tap ber­lip­dir. Ol XIV-XV asyr­lar­da meş­hur­ly­gyň iň be­lent, iň ýo­ka­ry de­re­je­si­ne ýe­tip­dir. Onuň meş­hur­ly­gy tu­tuş Gün­do­ga­ra do­lup­dyr. Ýe­ri ge­len­de bel­le­sek, Ýew­ro­pa­nyň il­kin­ji uni­wer­si­tet­le­ri di­ňe şon­dan iki asyr soň­ra, ýag­ny, XIII asyr­da iş­läp baş­lap­dyr.
Bu aý­dy­lan­lar bag­ty­ýar za­ma­na­myz­da Ar­ka­dag Pre­zi­den­ti­mi­ziň taý­syz ta­gal­la­la­ry bi­len gün-gün­den ro­waç­lan­ýan, ýyl-ýyl­dan kä­mil­leş­ýän bi­lim ul­ga­my­nyň berk bin­ýat­ly ta­ry­hy kök­le­ri­niň bar­dy­gy­na anyk şa­ýat­lyk ed­ýär!

Döw­let Re­je­bow,
Mag­tym­gu­ly adyn­da­ky TDU-nyň
mu­gal­ly­my.

Gyzykly bolup bilerЕЩЕ ОТ АВТОРА