Tä­sin in­že­ner­çi­lik des­ga­sy – Ýew­ro­tun­nel

Adam­lar köp­lenç sy­ýa­hat­çy­lyk ba­ra­da pi­kir eden­le­rin­de owa­dan bi­na­la­ry, se­ýil­gäh­le­ri, te­bi­gat­da­ky aja­ýyp ýer­le­ri göz öňü­ne ge­tir­ýär­ler. Şeý­le-de bol­sa, tä ir­ki dö­wür­ler­den hä­zir­ki gün­le­re çen­li gur­lan tä­sin in­že­ner­çi­lik des­ga­la­ry hem sy­ýa­hat­çy­la­ry özü­ne çek­ýär. Be­ýik Hy­taý di­wa­ry, Gi­za pi­ra­mi­da­la­ry ýa­ly tä­sin des­ga­lar bir­nä­çe asyr­dan bä­ri sy­ýa­hat­çy­la­ryň ge­lim-gi­dim­li ýe­ri bol­ma­gyn­da gal­ýar. Adam­zat ze­hi­ni­niň, dö­re­di­ji­li­gi­niň we ba­şar­ny­gy­nyň ös­me­gi has çyl­şy­rym­ly tas­la­ma­la­ry dur­mu­şa ge­çir­mä­ge müm­kin­çi­lik ber­di. Ga­ze­ti­mi­ziň şu sa­nyn­da si­zi dün­ýä­dä­ki tä­sin in­že­ner­çi­lik des­ga­­sy ha­sap­lan­ýan, Ýew­ro­pa­nyň gu­ry ýer bö­le­gi bi­len Ang­li­ýa­ny bi­rik­dir­ýän «Ýew­ro­tun­nel» su­was­ty ge­çel­ge­si bi­len ta­nyş­dyr­ma­gy ma­kul bil­dik.
Bu de­mir ýol ötü­gi Ýew­ro­pa­nyň gu­ry ýer bö­le­gi­ni Manş bo­ga­zy­nyň (Iň­lis ka­na­ly hem di­ýil­ýär) aşa­gyn­dan Ang­li­ýa bi­len bir­leş­dir­mä­ge müm­kin­çi­lik ber­ýär. Ýo­lag­çy­lar bu ýol ar­ka­ly uzak­ly­gy 470 ki­lo­metr­den gow­rak bo­lan Pa­riž­den Lon­do­na ba­ry-ýo­gy iki sa­gat­dan gow­rak wagt­da ba­ryp bil­ýär­ler. Su­was­ty ge­çel­gä­niň uzyn­ly­gy 50 ki­lo­metr­den gow­rak bo­lup, su­wuň aşa­gyn­dan geç­ýän bö­le­gi­niň uzyn­ly­gy 38 ki­lo­met­re ýet­ýär. Be­ton­dan gur­lan üç tun­nel­den yba­rat bo­lan ge­çel­gä­niň bi­rin­ji we ikin­ji tun­ne­lin­de gat­naw ama­la aşy­ry­lyp, üçün­ji bö­le­gi howp­suz­lyk hem-de ge­çel­gä­niň teh­ni­ki gö­zeg­çi­li­gi­ni ama­la aşyr­ma­ga ni­ýet­le­nip­dir. Tun­nel­de 160 ki­lo­metr sa­gat tiz­lik bi­len he­re­ket ed­ýän ýo­lag­çy we ýük ot­lu­la­ry ýe­riň 75 metr aşa­gyn­dan ba­ry-ýo­gy 35 mi­nut­da tun­ne­li ke­sip geç­ýär.
Ang­li­ýa bi­len Fran­si­ýa­ny bir­leş­dir­mek ba­ra­da­ky pi­kir has ir­ki dö­wür­ler­de, XIX asy­ryň baş­la­ryn­da or­ta aty­lyp­dyr. 1802-nji ýyl­da fran­suz in­že­ne­ri Al­bert Mat­ýe en­tek aw­tou­la­gyň we ot­ly­nyň oý­la­nyp ta­pyl­ma­dyk döw­rün­de tun­ne­liň tas­la­ma­sy­ny hö­dür­le­ýär. Onuň tas­la­ma­sy­na gö­rä, deň­ziň aşa­gyn­dan at ara­ba­la­ry we beý­le­ki ulag­lar üçin ýe­ras­ty ge­çel­ge gu­rul­ma­ly­dy. Bel­li ara­lyk­lar­da bol­sa ujy suw­dan ýo­kar­da bo­lan «tüs­se­çy­kar­lar» goý­lup, ge­çel­ge aras­sa ho­wa bi­len üp­jün edil­me­li­di. Tun­nel şem­ler bi­len ýag­ty­lan­dy­ryl­ma­ly­dy. Bu tas­la­ma­ny dur­mu­şa ge­çir­mek üçin «Chan­nel Tun­nel Com­pa­ny» at­ly kom­pa­ni­ýa dür­li sy­nag­la­ry ge­çir­ýär.
1856-njy ýyl­da To­me de Ga­mond at­ly baş­ga bir fran­suz in­že­ne­ri de­mir­ ýol ge­çel­ge­si­ni gur­ma­gy tek­lip ed­ýär. Bu tek­li­bi fran­suz­lar oň­la­sa-da, iň­lis­le­r ikir­jiň­len­ýär. 1872-nji ýyl­da Ga­mond bu me­se­lä­ni iň­lis in­že­ne­ri Pe­ter Bar­low bi­len mas­la­hat­laş­ýar. Ne­ti­je­de, bu tek­lip iki ýur­duň par­la­men­tin­de ka­bul edil­ýär.
1881-nji ýyl­da deň­ziň iki ýa­ka­syn­da geo­lo­gik bar­lag­lar ge­çi­ri­lip baş­lan­ýar. 1883-nji ýy­lyň mart aýy­na çen­li Ang­li­ýa ta­ra­pyn­da Duwr şä­he­rin­de 2026 metr, Fran­si­ýa ta­ra­pyn­da San­gatt şä­he­rin­de 1829 metr tun­nel ga­zyl­ýar. Şon­dan soň­ra tas­la­ma tog­ta­dyl­ýar. 1922-nji ýyl­da Ang­li­ýa­nyň Folk­ston şä­he­rin­den aý­ra­tyn tun­nel ga­zy­lyp baş­lan­ýar. Em­ma bu baş­lan­gyç hem uza­ga çek­me­ýär.
Ge­çen asy­ryň ikin­ji ýa­ry­myn­dan soň­ra tun­nel gur­mak tek­li­bi gaý­ta­dan or­ta atyl­ýar. 1957-nji ýyl­da yl­my-bar­lag to­pa­ry dö­re­dil­ýär we 1960-njy ýyl­da taý­ýar­la­nan mag­lu­mat­da iki esa­sy hem-de ola­ryň ara­syn­da hyz­mat ediş tun­ne­li­niň gu­rul­ma­gy tek­lip edil­ýär. Bu tas­la­ma tas­syk­la­nyp, 1973-nji ýyl­da gur­lu­şy­gy­na baş­lan­ýar. Iki ýyl­dan soň­ra uzyn­ly­gy 250 metr bo­lan sy­nag tun­ne­li gur­lan­dan soň­ra ma­li­ýe ýet­mez­çi­li­gi se­bäp­li tas­la­ma tog­ta­dyl­ýar.
1988-nji ýyl­da ag­ra­my 1 müň 100 ton­na bo­lan kä­mil tun­nel ga­zy­jy ma­şyn ar­ka­ly tas­la­ma­nyň gur­lu­şy­gy­na baş­lan­ýar. Iň­lis ka­na­ly­nyň düý­bün­den geç­ýän bu tun­nel döw­rü­niň iň gym­mat tas­la­ma­la­ry­nyň bi­ri bo­lup, in­že­ner­ler bir­nä­çe kyn­çy­lyk­la­ry baş­dan ge­çir­ýär­ler. Dür­li ýyl­lar­da bu ka­na­lyň üs­tün­den as­ma köp­ri gur­mak hem tek­lip edil­ýär. Em­ma tun­ne­liň gu­rul­ma­gy bi­len bu tas­la­ma do­lu­ly­gy­na ýa­ty­ryl­ýar.
Bu tas­la­ma örän çyl­şy­rym­ly bo­lup, al­ty ýyl­dan soň­ra – 1994-nji ýy­lyň maý aýyn­da açyl­ýar. Tas­la­ma­nyň ba­ha­sy hä­zir­ki hüm­met ha­sa­ba al­nan­da, 17 mil­liard dol­lar bo­lup­dyr. Bu tun­ne­liň ge­çi­ri­ji­lik uky­by çäk­li bo­lup, hä­zir­lik­çe ikin­ji ge­çel­gä­ni gur­mak ba­ra­da tas­la­ma ýok. Şeý­le bo­lan­soň, ot­ly gat­na­wy­nyň art­dy­ryl­ma­gy üçin tä­ze çöz­güt­ler taý­ýar­lan­ýar.
Tun­nel­de ýo­lag­çy ot­lu­la­ry bi­len bir ha­tar­da dür­li ulu­lyk­da­ky ulag­la­ry gat­nad­ýan ýö­ri­te ot­lu­lar hem he­re­ket ed­ýär. Şeý­le hem azyk, elekt­ron en­jam­lar we dür­li gör­nüş­li beý­le­ki ha­ryt­lar da­şal­ýar. Tun­ne­le su­wuň syz­ma­gy­nyň we çyg­ly­ly­gyň art­ma­gy­nyň öňü­ni al­mak üçin yzy­gi­der­li gö­zeg­çi­lik edil­ýär. Tun­nel­de gat­na­wyň art­dy­ryl­ma­gy­nyň Ýew­ro­pa­nyň yk­dy­sa­dy­ýe­ti­ne has köp go­şant goş­ma­gy­na ga­ra­şyl­ýar.