Ady Soni bolsa-da, oňa Sona diýip ýüzlenerdiler, bu söz bolsa, “altyn” diýmegi aňladýardy. Ol heniz juda kiçijik çagaka adamlar ony apalap, adatça: “Munuň haýsydyr bir baýa ýar bolup, agramy on tola1 barabar sap altyndan edilen nath2 dakynjagy görnüp dur!” diýerdiler.
Ol ösüp-örňäp ulaldygyça, adamlar şu sözleri has-da kän gaýtalardylar. Soniniň özi-de adamlaryň näme hakda aýdýanlaryna kem-kemden düşünip başlapdy. Ol öz ýanyndan “Barjamly äre baraýmak, burnuňa-da ullakan owadan nath dakynmak her kese ýetdiribem duranok ahyryn. Adamlaryňam onuň altyn nathyna gözi düşende bahyllyk bilen baýyň aýalyndan başga hiç kim däldir öýdüp pikir ederler!” diýip şatlanardy.
Sap altyndan nath dakynmagy ýüreginde beslänsoň, ol hatda ejesi burnundan kiçijik deşik deşende hem wah diýmändi.
Şonda ejesi:
– Burnuňa kümüş sapak dakyn, seret, ony sograýma, ýogsam, deşigi biter. Ulalaňsoň sapaga derek sap altyndan ýasalan hakyky nath dakynarsyň – diýipdi.
Sona ösüp gelýärdi, her ýylam onuň burnuna kümüş sapagyň has ýogynragyny dakýardylar.
Kakasy:
– Ynha durmuşa çykarsyň, nath dakynarsyň, ýöne nath diýýänleri agyr zatdyr, şonuň üçinem oňa häzirden taýynlyk görgün – diýip, oňa mylaýymlyk bilen göwünlik bererdi.
Sona gün-günden, säherde açylan lotos deýin barha görklenýärdi.
Haçan-da, Sona guýudan suw almaga gidende, adamlar bahyllyk bilen onuň yzyndan garap, göwnüýetmezçilik bilen başlaryny ýaýkaşyp: “Hamala, eýýäm baýyň maşgalasy bolup, burnunda-da agramy on toladan kem bolmadyk, sap altyndan nath bar ýaly hondan bärsi bolup gelýär” diýerdiler.
Obadaşlarynyň özüne seredýändigini aňýan Sona has-da beter gomalýardy.
– Siz näme diýseňiz diýiberiň, men hökman agramy on toladan az bolmadyk, sap altyndan ýasalan nathy dakynaryn!
Sona göze görnüp ugransoň, onuň kakasynyň ýanyna sözaýdyjylar gelip başladylar. Ilkinji bolubam, ogly ýaňy-ýakynda mekdebi tamamlan goja geldi.
– Hany, gyzyň täleýnamasyny görkez: ol haýsy ýyldyzyň astynda doguldyka? Ýyldyznamany görkezseň, gürrüňi dowam etsegem bolar.
– Seniň ogluň näme kär edýär?
– Ýap-ýaňy mekdebi tamamlady. Döwlet gullugyna gitsem diýýä.
– Gelne näçeräk bezeg şaýlaryny sowgat edip bilersiňiz?
– Hiç hili şaý berip biljek däl. Oglan bilim aldy. Bagty açylsa, Biribaram ony gözden salasy ýok. Bezeg şaýlary üçin puly özem gazanar.
– Bilimiň özi, elbetde, erbet zat däl, ýöne ol hemmäni baýadaýanok-da? Sen öz ogluňa bilim beripsiň, bu gowy zat: biziň döwrümizde bilimsiz bolmaly däl. Emma men öz gyzymy diňe, kimde-kim oňa agramy alty toladan kem bolmadyk, sap altyndan ýasalan nathy sowgat berse, şoňa-da berjek.
– Meniň oglum bilimli adam ahyryn. Ynha işe durar, maşgalasynyňam gün-güzerany gowulanar, ana şonda, goý her gün täze şaýlary alybersin. Men welin, oňa altyn nath sowgat edip biljek däl, üstesine-de, agramy alty tolalygyny. Bu meniň güýjümiň ýetjek zady däl.
– Onda näme, garyndaş bolmak biziň nesibämizde ýokdur-da.
– Agam, öýlenjek ýigit ýönekeý adam däl ahbetin, bilimli ahyryn – diýip, olaryň ýanynda oturan, bir mahallardan bäri öýli-işikli, Sonanyň doganoglany Nathu dillendi.
– Eýsem, biziň tohumymyzda kimdir biriniň bilimi barmy? Ber Sonany, ökünmersiň. Bezeg şaýlary bolmasa bolmasyn, şonsuzam ýaşarlar, bagtlary bolsa bolýa-da.
– Sen bu işe gatyşma, Nathu! Hiç haçan meniň ýanymda beýle gürrüň etme! Şaýsyz-bezegsiz, hem hakyky nathsyz bolsaň, adamlar sylamazlar. Haçan-da aýakýalaň, baş açyk gezip ýörmeli bolsa, ondanam bir bagt bolarmy?
– Agam, sen ýeňňemdenem bir sorap göräýmeli ekeniň-dä. Ol näme diýerkä?
– Ol näme diýsin? Olam şony aýdar-da! Ol näme, öz gyzynyň bütin ömrüni burny bir kümüş sapakly geçirenini isleýändir öýdýämiň?!
– Ýöne, soralaýsa-ha, kem bolmazdy.
– Eger beýle sorasyň gelip barýan bolsa, onda bar, özüň soraý!
Nathu otaga girip, ýeňňesi bilen ikiçäk oturyp, öýlenjek ýigidiň bilimliligini öwüp, içgin-içgin gürleşdi.
– Onuň okuwy biziň nämämize derkar, oglum! Okasa, özi üçin okapdyr-da, onuň biliminiň Sona hiç hili nepi degmez. Goý, ol kürsüde oturmasyn, söwda işgärem bolmasyn: goý, ähli oba aýallary ýaly eli orakly ot ýygyp, odunlyk üçin gury tezek çöplesin ýöne, Sonanyň burnunda hökmany suratda arassa altyndan nath bolmaly. Nath bolmasa, guda-da bolup bilmeris!
– Ýeňňe diýýän-ä, men-ä, Sonanyň özündenem bir sorap göräýmelimikä diýýärin, onuň özi nä hyýaldaka?!
– Sonadan soramagyň hajaty ýok. Ol hem edil biz ýaly pikir edýändir.
– Her niçik-de bolsa, nä pikirdedigini bilsek gowy bolardy-da.
Soragy eşiden Sona, gyjynyp jogap gaýtardy:
– Çem gelene äre berer ýaly, men näme enesiz-atasyz ösüp, ulalan ýetimdir öýdýäňizmi?
– Diňle, Nathu, diňle!.. – diýip, otagdan ýeňňesiniň sesi eşidildi:
– Eşitdiňmi, indi Sonanyň nähili pikirdedigini?
– Eşitdim, ýeňňe.
Täze sözaýdyjylar yzyny üzmän gelip durdular: syratly, sagdyn bedenli, bilimli, ýaş ýigitleriň kakalary ýa-da öz gara zähmeti bilen gün-güzeranyny dolaýan pukara ýetimleriň hossarlary, ýöne Sonany olaryň hiç birine-de bermediler.
– Gün geçdigiçe, gyzyň ýaşam gidip barýa. Ony bütin ömrüne atasy öýünde saklap bolmaz-a! – diýişip, aýallar gep ýaýradyp başladylar.
– Diýmek, garraýança tenhalykda saklamakçy bolýandyrlar!..
Emma Sonanyň kakasy öz diýenini tutdy:
– Goý, garrygyz bolup galsyn – şoňa-da razy, ýöne ony baý adama bererin. Men öz gyzymy haýsydyr bir garyba, ýeňiýoluga berip bilmen-ä? Gelinligine agramy bary-ýogy alty tolalyk sap altyndan ýasalan nathy sowgat berip bilmeýän maşgaladanam bir maşgala bolarmy?
Sonanyň ejesi hem ýanbermezekdi, Sonanyň özi-de başga zat barada pikir etmeýärdi.
Ahyrynda, gelinligine agramy alty tola barabar, sap altyndan ýasalan nathy sowgat berip biljek bir thekedar3 tapyldy, öýlenjek ýigit bir harpy tanamasa hem guda bolundy. Toýuň sähedini dogry bir aý öňünden bellediler.
Agramy alty toladan bir gramy hem kem bolmadyk, tutuş sap altyndan nathy toýuň has öňünden aldylar. Sona sowgat berlen nathy ilkinji gezek dakyndy. Ol agyryly boldy, ýöne barybir çydady.
Obada gep-gybatlar ýatyşdy. Ulular öz gyzlarynyň, gyz agtyklarynyň burnundaky deşikleri barlap başladylar. Obanyň ähli öýlenjek ýigitleri kemsindiler.
Agramy alty tolalyk, sap altyndan ýasalan nath! Potratçynyň aýaly hem baýyň gelni! Thekedaryň bagty getirdi, beýle bagt her kese ýetdiräýenok!
Toýy uludan tutdular, tiz wagtdan Sonanyň adamsy şäher gurluşygy boýunça potratdan birnäçe müň möçberde lomaý pul gazandy.
Gaýynata:
– Göýä, öz öýlerine Sona bilen Lakşminiň4 edil özi giren ýaly boldy – diýip gopbamsyrady. Sona-Lakşmi öýe dessine bagt getirdi, şonuň üçinem onuň nathyna ýene-de altyn goşdular, şeýlelikde, burunhalka has-da agraldy. Onuň üçin bilezikleri, gymmat bahaly monjuklary, hem aýaklara dakylýan şaýlary buýurdylar, bularyň ählisem sap altyndandy.
– Gelnimiz öýümize rysgal-döwlet getirdi. Altynam gelne nesip etsin – diýip, gaýynata ulumsylyk bilen öwran-öwran gaýtalaýardy. Indi ol obanyň içinden geçende, Sona däl-de, edil tylladan ýasalan heýkel ýöräp gelýän ýalydy. Oba kim gelse-de, ony gören badyna, baýyň, ýöne bir baýyňam däl, eýsem, lakhy5 müňläp agdarýan baýyň gelnidigini ýalňyşman kesgitläp bilerdi.
Sonanyň kakasam gopbamsyrap:
– Söz aýtmaga hatda, gara şaýa degmeýänlerem gelipdiler-de: “Sahib6, gyzyňy ber-dä, saklama, haçanam bolsa, birwagt göçürmeli bolarsyň-a” diýýärdiler. Hany, şolardan kimdir biri maňa indem bir: “Sen bimamla” diýip görsün-dä! Guda şobada düşündi, başyna döwlet guşunyň gonandygyna!
Adamlar ony diňleselerem, seslerini çykarmaýardylar.
Hä diýmän, Sonanyň çagasy boldy, ol bäbejigini bir minutam elinden düşürmän, şoňa gümra bolýardy, perzendine ýa-da gymyldasa, jyňňyrdap duran altyn şaýlaryna gözi düşende, Sonanyň edil säherde açylan lotos kimin ýüzi ýagtylyp gidýärdi.
Çaga birnäçe aýlyk bolansoň, ol ejesiniň endam-janyndan asylan ýalpyldawuk şaýlara eljagazlaryny uzadyp başlady. Körpeje şolary oýnamagy gowy görýärdi. Altynyň ýakymly ýalpyldysy ony özüne çekýärdi. Ol ejesinden başga hiç kimiň elinde durmaýardy. Eger-de kimdir biri ony eline alaýsa, aglap başlaýardy, ähtimal, hiç kimde onuň ejesindäki ýaly şonça ýalpyldawuk “oýunjaklaryň” ýokdugy üçindir. Ol ejesine gysmyljyrap, altyn monjuklary oýnamagy ähli zatdan gowy görýärdi.
Sonanyň adamsy ýene bir düşewüntli potraty ýerine ýetirdi, nathyň agramam ýene tutuş bir tola artdyryldy. Nath has agraldy, indi Sonanyň burny hemişe agyryp durdy. Eger çaga ýalpyldawuk halkadan çekäýse, agyra çydar ýaly bolmaýardy. Burunhalka agraldygyça, onuň burnudaky deşigi hem giňelýärdi. Kämahallar hatda ýene biraz agralsa, nath onuň burnuny ýiräýjek ýaly bolup duýulýardy.
Sonanyň äri ýene-de ummasyz pul gazandy, nathyň agramam bir tolalyk artdy. Sonanyň nathy thekedaryň maşgalasynyň ýüzüniň görkezijisidi: altynyň her bir täze tolasy sylag-hormat ýa-da alymlyk derejesi ýalydy. Nathyň gabarasy näçe uly bolsa, maşgalanyň hal-ýagdaýam şonça rowaçdy.
Indi onuň burny diňe gije däl-de, gündizem agyrýardy. Nath sähelçe gymyldasa-da azaryň ýamanyny berýärdi. Hatda ukuda hem ony ýadyndan çykaryp bilmeýärdi: ýassyga çalaja degäýse-de, edil ýüregine hanjar sanjylan ýaly bolýardy. Çaga-da zol-zol ýaldyrawuk halka eljagazlaryny uzadýardy. Indi nathyň agramy dokuz tolady. Şonuň üçinem gije-gündiziň ýigrimi dört sagadynyň dowamynda-da, onuň yzasy ýetikdi.
Agyrysy çydamsyz ýagdaýa ýetensoň, Sona günlerde bir gün gorka-gorka gaýynenesine ýüzlendi:
– Men burnuma agyr natha derek, ýeňiljek bulak dakynsam bolmazmyka?
Gaýynene jogaba derek ilki bilen Sonanyň ene-atasynyň hem-de öten-geçenleriniň hatyrasyna doga okady, soňra bolsa, oňa gyjyt berip başlady:
– Başgalar-a bütin ömründe bir gezegem elinde altyn saklabam görmediler, a sen bolsa, gadyr bilmez diýenleri-dä, “bulak” diýýäň! Men öz oglumyň abraýyna çalyşýan! Gaýdyp, men senden şeýle sözleri eşidäýmäýin! Nath diýýänleri bagt getirýär ahyryn. Nikada durýan zenan ony hemişe dakynmalydyr: aglasaňam-eňreseňem dakynmaly!
– Nath meniň burnumyň deşigini tutuş dildi, ýukajyk hamda asylyp dur. Bulagam barybir altyn ahyryn, ýöne ol birneme ýeňilräk-dä…
– Thekedaryň aýaly burnuna ýönekeý bulak dakynsyn! Bu nirede görlen zatmyşyn! Sen diňe özüň hakda däl-de, maşgalanyň abraýy hakynda pikir etmeli!
– Eger tutuş burnumy diläýse näme?
– Päheý, dilende näme? Dilse lukman tiker-dä.
Sona birnäçe gün dymyp gezdi. Ýöne, agyry çydamaz ýaly ýagdaýa ýetende, ol ýene-de bu barada gaýynenesiniň ýanynda dil ýardy.
Gaýynenesi ýüzüni-gözüni gamaşdyryp:
– Seniň kakaň özi aýtdy ahyryn: “gyzymy, kimde-kim oňa sap altyndan nath sowgat etse, şoňa-da bererin”. Agramynam aýtdy ahyryn, “alty tola” diýip. A şonda sen niredediň? Başga birine durmuşa çykaýmaly ekeniň-dä. Biziň günümiz saňa galmandyr!
Sona çagasyny goltugyna gysyp, jaýdan çykyp gitdi.
Onuň äri, nobatdaky potratyny tamamlap, ýaňy-ýakynda öýüne dolanypdy. Sona öz ýanyndan, “eger ol ýene-de gowy gazanç eden bolsa, nathyň agramam artar, indi on tola çenli!” diýip gaýga batdy. “Şu sapar çykdajyly bolan bolaýsady… Ýok, ýok! Gowusy, ol çydar! Goý, olaryň baýlygy Beýik Biribaryň eradasy bilen günsaýyn däl-de, sagatsaýyn artsyn… Burnum nähili bolarka?! Nathy näme etmeli bolarka?!”
Adamsy potratdan birnäçe müň rupiýa gazanypdy. Sona tisginip gitdi: “diýmek, nathyň agramy ýene-de artar!”
Ol öz çekýän jebri-jepalary hakda, gözünden boýur-boýur ýaş döküp, adamsyna gürrüň berdi. Äri garaşylmadyk ýerden gazap atyna atlandy:
– “Itiň boýnuna göwher daksaň, item aglar, göwherem” diýişleri ýaly, sen-ä bir gadyr bilmez ekeniň! Muňa nath päsgel berýämişin! Bulak gerekmişin! Näme, men batyp galdymmy, sen ýönekeý burunhalka dakynaryň ýaly? Sen adamlaň nähili gürrüň etjegi hakda pikirlenip bir gördüňmi?! “Potratçynyň aýaly bolubam, ýönekeý bulak dakynýar” diýerler. Burnuňda altyn nath bolsa, diýmek, maşgalanyň bar işi şowuna bolup, bagty açyldygy!
Bu gije Sonanyň gözüne çiş kakylana döndi, irkilip bilmedi. Haçan-da, agyrydan ýaňa hamsygyp, adaja horkuldap ugranda, gaýynenesi oňa gygyryp, käýäp başlady:
– Ah, sen, gadyr bilmez, bisyrat diýsäni! Äriň şonça wagt öýde bolman, indi gelensoňam, ony gözýaş bilen garşylaýaňmy?! Näme, gözýaş eden bolup, onuň başyny bela uçratjak bolýaňmy?! Eneň-ataňy göresiň gelýämi?! Çagaň hakda oýlan! Äriň gelende şatlanmaly ahyryn, sen bolsa, gözýaşa gark bolup otyrsyň. Günüň bizde beýle agyr geçýän bolsa, ertiriň özünde ataň öýüne ugra! Kim seni dünýä inderen bolsa, şolam köşeşdirsin!
Sona howatyrlandy, aýasyny maňlaýyna ýetirip, sessiz dileg bilen Biribara ýalbardy: “Goý, meniň bagtym ömrümiň ahyryna deňeç özüme nesip etsin!”
Äri täzeden eredip guýar ýaly Sunara7 bermek üçin aýalynyň burnundan altyn halkany çykarýança, nath burnuň deşigini dilip ýere gaçdy.
Gaýynene:
– Ony lukmanyň ýanyna äkidiň, goý, onuň burnuny tiksin – diýip, görkezme berdi.
Gaýynata:
– Natham Sunara eltip beriň, goý, onuň üstüne altyn goşsun. Indi nathyň agramy on tola sap altyn bolar – diýdi.
Terjime eden Myrat Goşlyýew.