No­be­liň ede­bi­ýat baý­ra­gy – 1944

Bilesigelijilikli akyl ýetirişiniň we döredijilik usulynyň özboluşlylygyny utgaşdyrmakda üýtgeşik güýji hem-de şahyrana göz öňüne getirmeleri üçin

Da­ni­ýa­ly ro­man­çy Ýo­han­nes Wil­gelm Ýen­sen 1873-nji ýy­lyň 20-nji ýan­wa­ryn­da Ýut­lan­di­ýa­nyň de­mir­ga­zy­gyn­da­ky Him­mer­lan­dyň Far­se şä­he­rin­de weterinar Gans Ýen­sen we Ma­riý Ýen­se­niň maş­ga­la­syn­da dün­ýä in­ýär. Ka­ka­sy­nyň giň göz­ýe­ti­mi, onuň te­bi­gy bi­lim­le­re, ta­ry­ha, ant­ro­po­lo­gi­ýa we yl­myň beý­le­ki ugur­la­ry­na gy­zyk­lan­ma­sy Ýo­han­ne­se hem ça­ga­ly­gyn­dan tä­si­ri­ni ýe­ti­rip­dir. Ol Him­mer­lan­dyň aja­ýyp te­bi­ga­tyn­da ýa­şap, ça­ga­ly­gyn­dan te­bi­ga­ty sö­ýüp­dir, Da­ni­ýa­nyň daý­han­la­ry­nyň dur­mu­şy bi­len gy­zyk­la­nyp­dyr. Ýo­han­ne­se 11 ýa­şy­na çen­li eje­si bi­lim ber­ýär, soň­ra bol­sa, iki ýyl­lap ýer­li mek­de­be gat­nap, (1890) Wi­bor­gyň ka­fed­ral mek­de­bin­de oka­mak üçin taý­ýar­lyk gör­ýär.
Üç ýyl­lap Wi­borg­da okan­dan soň­ra, Ko­pen­ga­gen uni­wer­si­te­ti­ne oku­wa gi­rip, luk­man­çy­lyk, te­bi­gy bi­lim­ler, esa­san hem, ede­bi­ýat bi­len gy­zyk­lan­ýar. Ýaş ýi­git da­ni­ýa­ly ýa­zy­jy­lar­dan baş­ga hem, Geý­ne, Zol­ýa we Şeks­pir ýa­ly ýa­zy­jy­la­ryň dö­re­di­ji­li­gi bi­len gy­zyk­lan­ýar. Şol ýyl­lar­da Knut Gam­su­nyň il­kin­ji ro­man­la­ry ne­şir edil­ýär. “Knut Gam­sun özü­niň usu­ly­ýe­ti we dur­mu­şa tä­ze­çe çe­me­le­şi­şi bi­len men­de çuň­ňur tä­sir gal­dyr­dy” di­ýip, Ýo­han­nes soň-soň­lar ýat­laýar eken. Ýö­ne ge­le­jek­ki ýa­zy­ja Red­ýard Kip­lin­giň dö­re­di­ji­li­gi has-da güýç­li tä­sir ed­ýär, onuň eser­le­ri Ýo­han­ne­siň öňün­de bü­tin dün­ýä ta­rap der­we­zä­ni giň­den açyp, ýaş ýi­git­de uzak ýurt­la­ra sy­ýa­ha­ta git­mä­ge gy­zyk­lan­ma dö­re­dýär.
Ýo­han­nes ta­lyp­lyk ýyl­la­ry Iwar Lýuk­ke la­ka­my bi­len de­tek­tiw eser­le­ri ýa­zyp gü­ze­ra­ny­ny aý­la­ýar. Şol dö­wür­de ýaş ýa­zy­jy özü­niň “Da­ni­ýa­ly­lar” (1896) ro­ma­ny­nyň üs­tün­de iş­läp, onuň üçin tö­le­nen pu­la ABŞ-a gys­ga wagt­lyk sy­ýa­ha­ty­ny ama­la aşyr­ýar. Bu ge­ze­lenç onuň dur­mu­şy­na düýp­li tä­si­ri­ni ýe­tir­ýär. Ýo­han­ne­siň ün­sü­ni esa­san hem, Ame­ri­ka­da ýa­şa­ýan da­ni­ýa­ly bosgun­la­ryň dur­mu­şy çe­kip, Ko­pen­ga­ge­na do­la­nyp ge­len­den soň­ra, söý­gä we tä­ze dur­mu­şa gy­zyk­lan­ýan ýaş ýi­git ba­ra­da gür­rüň ber­ýän “Eý­ner El­ker” (1897) at­ly ter­ji­me­hal gör­nü­şin­de be­ýan edi­len ro­ma­ny­ny ýaz­ýar. Roman şow­ly çyk­ýar, ýö­ne aw­tor on­dan soň­ra ter­ji­me­hal­ly be­ýan edil­ýän dö­re­di­ji­lik­den arany aç­ýar.
Ýo­han­nes ede­bi­ýat üs­tün­lik­le­ri bi­len ruh­la­nyp, 1898-nji ýyl­da Da­ni­ýa­nyň “Po­li­ti­ken” ga­ze­ti­niň ha­bar­çy­sy bo­lup, işe baş­la­ýar. Soň­ra bir­nä­çe aýyň do­wa­myn­da har­by gul­luk­da bol­ýar, on­dan soň­ra Pa­ri­že, 1902–1903-nji ýyl­lar­da bol­sa, dün­ýä­niň daş-tö­we­re­gi­ne sy­ýa­ha­ty­na baş­la­ýar. Ol şu dö­wür­de ki­tap­la­ry we “Po­li­ti­ken” ga­ze­ti üçin ma­ka­la­lar top­lu­my­ny ýaz­ma­gy­ny do­wam et­dir­ýär. 1904-nji ýyl­da El­ze Ma­riý Ul­ri­ke öý­le­nen­den soň­ra, aýa­ly we üç og­ly bi­len bir­lik­de Ko­pen­ga­gen­de ýaşaýar.
“Him­mer­lan­dyň adam­la­ry” (“Him­mer­lands­folk”) Ýut­lan­di­ýa­nyň ýa­şaý­jy­la­ry­nyň däp-des­sur­la­ry we edim-gy­lym­la­ry ba­ra­da­ky rea­lis­tik he­ka­ýa­lar top­lu­my bo­lup, köp tan­kyt­çy­la­ryň ün­sü­ni özü­ne çe­kip­dir. On­dan soň­ky ýy­gyn­dy­sy “Tä­ze hi­mer­land ta­ry­hy” (1904) diý­lip at­lan­dy­ryl­ýar. Onuň üçün­ji jil­di (“Him­mer­landschis­to­ri­er. Tre­die Sam­ling”, 1910) şol te­ma­nyň do­wa­my­dyr. Ko­rol Kris­tia­na II dur­mu­şy ba­ra­da ýa­zy­lan “Ko­rol Kris­tia­na II” (1901) at­ly üç jilt­lik ro­man­da mi­fi­ki we rea­lis­tik ele­ment­ler tä­sin ut­gaş­dy­ryl­ýar. Şol ýyl­lar­da onuň il­kin­ji şa­hy­ra­na ýy­gyn­dy­sy “Şy­gyr­lar” (1906) peý­da bol­ýar.
Ýo­han­nes 1912-nji ýyl­da ýe­ne-de dün­ýä­niň daş-tö­we­re­gi­ne sy­ýa­ha­ta ug­rap, Seý­lon, Sin­ga­pur, Pe­kin, Mon­go­li­ýa we ahyr­so­ňy Nýu Ýor­ka ba­ryp, ol ýer­den 1914-nji ýyl­da Ko­pen­ga­ge­ne do­la­nyp gel­ýär. Onuň sy­ýa­hat­lar­dan ga­lan tä­sir­le­ri “Bi­ziň eý­ýa­my­my­za gi­riş” (1915) at­ly ki­ta­byn­da öz be­ýanyny tapýar.
Ol 1922–1924-nji ýyl­lar­da özü­niň “Uzak sy­ýa­hat” at­ly 6 jilt­lik giň ge­rim­li çe­per ese­ri­ni ne­şir et­dir­ýär. Eser Ýut­lan­di­ýa­nyň il­ki­dur­muş adam­la­ry ba­ra­da­ky göz öňü­ne ge­tir­me­lerin­den baş­lap, Hris­to­for Ko­lum­byň Tä­ze Dün­ýä­ni açy­şy ba­ra­da­ky ta­ry­hy wa­ka çen­li ösüş ýo­lu­ny geç­ýär. Onuň 12 jilt­lik “Uzak sy­ýa­ha­ty­na” 1907-nji we 1944-nji ýyl­lar­da ýa­zy­lan uly bol­ma­dyk he­ka­ýa­la­ry we oçerk­le­ri hem gi­ri­zil­ýär.
Ýo­han­nes 1925-nji ýyl­da ýe­ne-de sy­ýa­ha­ta ug­ra­ýar – bu sa­par ol Mü­sü­re, Pa­les­ti­na, De­mir­ga­zyk Af­ri­ka gid­ýär. Ol 1928-nji ýyl­da Ko­pen­ga­ge­ne do­la­nyp ge­lip, “Aňyň çel­gi­si” at­ly te­bi­ga­tyň we ada­myň kä­mil­leş­me­gi ba­ra­da­ky fi­lo­so­fik trak­ta­ty­ny ta­mam­la­ýar. Ol kys­sa we şy­gyr ýaz­ma­gy­ny do­wam et­di­rip, es­sä hem aý­ra­tyn äh­mi­ýet ber­ýär.
Ýo­han­nes 1939-njy ýyl­da ýe­ne-de Ame­ri­ka gel­ýär, ýö­ne onuň ke­sel­le­me­gi bir­nä­çe aý­dan soň, Da­ni­ýa do­lan­ma­ga mej­bur ed­ýär. Ol 1944-nji ýyl­da “Bi­le­si­ge­li­ji­lik­li akyl ýe­ti­ri­şi­niň we dö­re­di­ji­lik usu­ly­nyň öz­bo­luş­ly­ly­gy­ny ut­gaş­dyr­mak­da üýt­ge­şik güý­ji hem-de şa­hy­ra­na göz öňü­ne ge­tir­me­le­ri üçin” No­be­liň ede­bi­ýat bo­ýun­ça baý­ra­gy bi­len sy­lag­lan­ýar. Ikin­ji ja­han ur­şu­nyň do­wam ed­ýän­li­gi se­bäp­li baý­rak gow­şu­ry­lyş da­ba­ra­sy ge­çi­ril­me­ýär, ýö­ne Nýu Ýork­da Ame­ri­kan-skan­di­naw gaz­na­sy­nyň ha­sa­by­na da­ba­ra gu­ral­ýar.
1945-nji ýyl­da şwed aka­de­mi­ýa­sy­nyň ag­za­sy En­ders Es­ter­ling Ýo­han­ne­siň ede­bi zäh­me­ti­niň köp bö­le­gi­ni dür­li-dür­li epi­ki we li­ri­ki žanr­la­ryň, ro­man­tik we rea­lis­tik eser­le­riň, şeý­le hem, ta­ry­hy we fi­lo­so­fik es­se­le­riň tut­ýan­dy­gy­ny bel­läp ge­çip­dir.
Ýa­zy­jy 1950-nji ýy­lyň 25-nji no­ýab­ryn­da Ko­pen­ga­gen­de ara­dan çy­kýar. Ol Da­ni­ýa­nyň na­tu­ra­lis­tik ede­bi­ýa­tyn­da gör­nük­li orun­la­ryň bi­ri­ni eýe­läp­dir. Knut Gam­sun oňa “Bä­şin­ji duý­gu­sy bi­len gö­rüp ba­şar­ýan adam” hök­mün­de ba­ha be­rip­dir. Ame­ri­kan ýa­zy­jy­sy Ga­mil­ton Bas­so 1945-nji ýyl­da Ýo­han­ne­siň de­re­je­si­ni nor­weg­le­riň Sig­rid Un­se­ti we ger­man­la­ryň To­mas Ma­ny bi­len de­ňäp­dir. Şo­nuň ýa­ly hem Ba­so aw­to­ry aşa­ky li­ga­dan ýo­ka­ry li­ga çy­kan beýs­bo­luň oýun­çy­sy­na meňzedip­dir.
“Şeý­le us­sat­lyk bi­len öz hal­ky­nyň geç­mi­şi­ne çuň­ňur ara­la­şyp, geç­mi­şiň, hä­zir­ki gün­le­riň we ge­le­je­giň ara­syn­da öza­ra gat­na­şyk gu­ran ýa­zy­jy­la­ra seýrek duşul­ýar. Me­ge­rem, Ýo­han­nes ýa­ly Da­ni­ýa­nyň te­bi­ga­ty­ny wasp eden baş­ga ýa­zy­jy ýok bol­sa ge­rek” di­ýip, ter­ji­me­hal dü­zü­ji Ma­ri­on Nil­sen uly ru­hu­be­lent­lik bi­len bel­le­ýär. 1980-nji ýyl­da ge­lip çy­ky­şy bo­ýun­ça da­ni­ýa­ly Swen Ros­sel bol­sa, ýa­zy­jy ba­ra­da “Ýo­han­ne­siň eser­le­ri Ýew­ro­pa ede­bi­ýa­ty üçin ägirt uly äh­mi­ýe­ti bar. Onuň eser­le­rin­de hä­zir­ki za­man ge­le­jek ba­ra­da­ky hy­ýa­ly göz öňü­ne ge­tir­me­ler bi­len berk bag­la­nyş­ýar” di­ýip bel­le­ýär. Şu gün­ki gün­de skan­di­naw ede­bi­ýa­ty bo­ýun­ça hü­när­men­ler Ýo­han­ne­siň eser­le­ri­ne ýo­ka­ry ba­ha ber­ýär­ler.