Ar­ka­dag Pre­zi­den­ti­mi­ziň mer­da­na hal­ky­my­za peş­geş be­ren Ber­ka­rar döw­le­ti­mi­ziň bag­ty­ýar­lyk döw­rün­de uzak geç­mi­şi­miz­de öç­me­jek yz gal­dy­ran nus­ga­wy şa­hyr­la­ry­myz, dün­ýä bel­li alym­la­ry­myz, bag­şy-sa­zan­da­la­ry­myz bi­len bir ha­tar­da, be­ýik döw­let­le­ri dö­re­den, ady äle­me ýaý­ran, go­ja ta­ry­hy­my­zy şöh­rat­lan­dy­ran mer­da­na ger­çek­le­ri­mi­zi ha­ty­ra­la­mak, olar ba­ra­da­ky ha­ky­ka­ty ýaş­la­ry­my­zyň dyk­ga­ty­na ýe­tir­mek ba­ba­tyn­da-da uly iş­le­riň ama­la aşy­ryl­ýan­dy­gy örän buý­sanç­ly­dyr.
Sel­juk sol­tan­la­ry­nyň ara­syn­da ady di­ňe Azi­ýa­da däl, eý­sem, Ýew­ro­pa­da hem meş­hur bo­lan sol­tan Alp Ars­la­nyň şah­sy­ýe­ti örän gy­zyk­ly­dyr. Se­bä­bi Sel­juk döw­le­ti­ni dö­re­den Tog­rul be­giň ini­si, Çag­ry be­giň og­ly Alp Ars­la­nyň ýaş­ly­gy sö­we­şleriň için­de geç­ýär. Mi­la­dy ha­sa­byn­da 1029-njy ýyl­da ene­den bo­lan Alp Ars­lan ýaş­ly­gyn­dan ka­ka­sy­nyň döw­le­tiň abat­ly­gy we ber­ka­rar­ly­gy üçin alyp ba­ran sy­ýa­sy iş­le­ri­niň için­de bo­lup­dyr. 1043-1044-nji ýyl­lar­da Çag­ry beg agyr ke­sel­läp ýat­ýar. Şol ýag­daý­dan peý­da­la­nyp, Gaz­na­ly hö­küm­da­ry Mau­dud el­den gi­de­ren Balh we To­ha­rys­tan top­rak­la­ry­ny sel­juk­lar­dan yzy­na gaý­dyp al­mak mak­sa­dy bi­len go­şun çe­kip gel­ýär. Şon­da sel­juk­la­ryň go­şu­ny­na ýa­şa­jyk Alp Ars­lan ýol­baş­çy­lyk ed­ýär. Ol öz go­şu­ny bi­len çalt he­re­ket edip, Bal­ha gel­ýär we tiz­den-tiz hü­jü­me ge­çip, Gaz­na­ly go­şu­ny­ny der­bi-da­gyn ed­ýär.
Sel­juk döw­le­ti­niň ber­ka­rar­ly­gy üçin bitiren iş­le­ri­ni na­zar­da tu­tup, Çag­ry beg Alp Ars­la­ny döw­le­tiň gün­do­gar ser­he­di­ne gö­zeg­çi­lik ed­ýän we go­ra­ýan ül­kä baş­tu­tan bel­le­ýär. Onuň ady­na pul zik­ge­le­nip­dir. Ka­ka­sy ara­dan çy­kan­dan soň, Ho­ra­sa­nyň, 1063-nji ýyl­da Tog­rul beg ýo­ga­lan­dan soň bol­sa, tu­tuş Sel­juk türk­men döw­le­ti­niň tag­ty­na eýe bo­lup­dyr. Şon­dan soň Çag­ry be­giň Ho­ra­san­da­ky döw­le­ti bi­len Tog­rul be­giň döw­le­ti bir sol­ta­nyň hö­küm­dar­ly­gy­na ge­çip, Be­ýik Sel­juk türk­men­le­ri­niň im­pe­ri­ýa­sy­na öw­rü­lip­dir. Ha­lyf Ka­ýym Bi­em­ril­lah Bag­dat­da sol­tan Alp Ars­la­ny yk­rar edip­dir. Alp Ars­lan ha­ly­fyň ibe­ren ha­la­dy­ny da­ba­ra­ly ýag­daý­da ge­ýip­dir. Alp Ars­lan Tog­rul be­giň ýö­riş­le­ri­ni do­wam et­di­rip, 1064-nji ýyl­da Häzirbegjana ta­rap he­re­ket ed­ýär. Ol köp ga­la­la­ry ba­syp al­ýar. Gür­jüs­ta­nyň şa­za­da­sy Bag­rat IV Alp Ars­la­na bo­ýun bo­lup, ýyl­lyk sal­gy­dy­ny tö­le­mä­ge ra­zy­laş­ýar. Şol dö­wür­de “syn­maz ga­la” ha­sap­lan­ýan Wi­zan­ti­ýa go­şu­ny ta­ra­pyn­dan berk go­ral­ýan Ani şä­he­ri­ne Alp Ars­la­nyň go­şu­ny gi­rip, rum­lu­lar ýeň­li­şe se­ze­war edi­lýär. Sol­tan Alp Ars­lan 1066-njy ýyl­da Müň­gyş­la­ga hem ýö­riş ed­ýär. 1071-nji ýyl­da Mü­sü­ri öz döw­le­ti­ne bi­rik­dir­mek üçin Alp Ars­lan uly go­şun bi­len ýo­la dü­şýär. Ha­la­by bo­ýun eg­di­rip, sol­tan şol ýer­den Da­mas­ka (Şa­ma) ug­ra­ýar. Bir gün­lük ýo­ly ge­çen­den soň, Wi­zan­ti­ýa­nyň hö­küm­da­ry Ro­man Dio­gen dür­li mil­let­ler­den top­lan 200 müň­lük go­şu­ny bi­len sol­tan Alp Ars­la­nyň üs­tü­ne ýö­riş ed­ýär. Sol­tan ol sö­we­şe ga­raş­man­dyr. Onuň es­ger­le­ri­niň kö­pü­si uzak­da eke­ni. Ol es­ger­le­ri­ni ýyg­nap ýe­tiş­me­jek­di­gi­ne gö­zi ýe­tip, ýa­nyn­da­ky­lar bi­len Wi­zan­ti­ýa­nyň im­pe­ra­to­ry­nyň gar­şy­sy­na sö­weş­me­gi ma­kul bil­ýär. Şon­da Alp Ars­la­nyň ýa­nyn­da di­ňe 15 müň es­ge­ri bar eken. Ro­man Dio­ge­niň bol­sa, 200 müň ha­ky­na tut­ma es­ge­ri bo­lup­dyr. Alp Ars­lan sö­we­şe gir­mez­den öň, es­ger­le­ri­ne: “Men ýa ýe­ňiş ga­za­na­ryn, ýa-da şe­hit bo­lup jen­ne­de gi­de­rin. Ara­ňyz­da me­niň bi­len sö­we­şe gir­mek is­le­ýän bar bol­sa gal­syn, is­le­me­ýän­ler gi­dip bi­ler­ler. Hä­zir şu ýer­de ne buý­ruk ber­ýän sol­tan bar, ne-de buý­ruk be­ril­ýän es­ger. Eger şe­hit bol­sam, og­lum Mä­likşa sol­tan bol­ma­ly­dyr” di­ýip ýüz­le­nip­dir. Şeý­le adyl­ly­gy üçin Alp Ars­lan ta­ryh­da “Ada­la­tyň ga­na­ty” di­ýen ada eýe bol­ýar. 1071-nji ýy­lyň 26-njy aw­gus­tyn­da Ma­laz­girt meý­da­nyn­da­ky sö­weş­de Alp Ars­lan bir­le­şen Wi­zan­ti­ýa go­şu­ny­ny ýeň­li­şe se­ze­war ed­ýär.
Gö­räý­mä­ge ýe­ňip bol­ma­jak ýa­ly ägirt go­şu­nyň ýe­ňil­me­gin­de Dio­ge­niň es­ger­le­ri­niň ha­ky­na tut­ma bol­ma­gynyň, Alp Ars­la­nyň go­şu­ny­nyň bol­sa, öz hö­küm­da­ry­na çäk­siz we­pa­ly bol­ma­gynyň se­bäp bo­lan­dygyny çak­la­ýar­lar. El­bet­de, bu ýer­de Alp Ars­lan sol­ta­nyň bi­möç­ber har­by ze­hi­ni­niň uly rol oý­nan­dy­gy şek­siz­dir. Şeý­le­lik bi­len, Ma­laz­girt sö­we­şin­de ga­za­ny­lan ýe­ňiş­den soň, Ana­do­ly­nyň ga­py­sy türk­men­le­re giň­den açyl­ýar. Ana­do­ly şol sö­weş­den soň, oguz türk­men­le­ri­niň ýur­du­na öw­rü­lip­dir. Alp Ars­lan öz mil­le­ti­ne uly sar­pa goý­ýan pa­ty­şa bo­lup­dyr. Ol ga­ryp hal­ka bi­per­waý bol­ma­dyk, ola­ryň kyn­çy­ly­gy­ny öz şah­sy me­se­le­si hök­mün­de ka­bul eden, türk­men­le­riň ül­ke­de ba­şy­ny dik tu­tup gez­me­gi­ni ga­za­nan sol­tan­la­ryň bi­ri­dir. Sel­juk türk­men­le­ri­niň hö­küm­dar­la­ryn­dan iň be­ýik şahs­la­ryň bi­ri Alp Ars­lan 1072-nji ýyl­da Ma­we­ran­nahr­da Nar­zem ga­la­syn­da Ýu­sup ta­ra­pyn­dan öl­dü­ri­len­den soň, Ma­ra ge­ti­ri­lip, ka­ka­sy Da­wut Çag­ry be­giň ýa­nyn­da jaý­la­nyp­dyr. Alp Ars­lan go­ja ta­ry­hy­myz­da­ky gaý­duw­syz we ada­lat­ly sol­tan­la­ryň bi­ri­dir.
Ge­çen hep­dä­niň ba­şyn­da, has ta­ky­gy, 1-nji aw­gust­da hor­mat­ly Pre­zi­den­ti­miziň tä­lim-okuw tür­gen­le­şi­gi­ne gat­na­şa­nyn­dan soň, be­ýik ser­ker­de Alp Ars­la­nyň Go­ran­mak mi­nistr­li­gi­niň Adat­dan da­şa­ry ýag­daý­lar ba­ra­da­ky döw­let to­pa­ry­nyň eda­ra bi­na­sy­nyň öňün­de bi­na edi­len be­lent ýa­dy­gär­li­giniň ga­ba­dyn­da şol gün­ki çä­re­le­riň ne­ti­je­le­ri­niň je­mi­ni jem­le­me­gi mer­da­na ogul­la­ryň hal­ky­my­zyň ha­ky­da­syn­da ba­ky sak­lan­ýan­dy­gy­nyň äş­gär ala­ma­ty bol­dy.

Gül­ba­har Gur­ba­no­wa,
Türk­me­nis­ta­nyň Go­ran­mak mi­nistr­li­gi­niň
Be­ýik Sa­par­my­rat Türk­men­ba­şy adyn­da­ky
Har­by ins­ti­tu­ty­nyň mu­gal­ly­my.

Gyzykly bolup bilerЕЩЕ ОТ АВТОРА